Алғы сөз Уəли Нұргелді
Емле концепциясының мақсаты
жүктеу/скачать 1,09 Mb.
|
Қазақ графикасы мен орфографиясының теориялық негіздері
Емле концепциясының мақсаты: Латыннегізді жаңа əліпби бойын- ша қазақ тілінің орфографиялық нормаларын ұсынатын жəне тұрақтан- дыратын, жаңа əліпби бойынша дұрыс жазу мəдениетін қалыптастыра- тын ортологиялық еңбектердің ғылыми негіздері мен басты қағидатта- рын айқындап беру. Базалық нормалардың қатарын анықтау.
Емле концепциясының міндеттері:латыннегізді əліпби бойынша кейбір əріптердің жазылу нормасын кодификациялау; базалық норма бойынша сөздерді бірыңғай жуан немесе жіңішке жазу; соған сəйкес қосышалардың жуан немесе жіңішке жазылуы; сөздердің еріндік емес үндестікпен жазылуы; қосар дыбыстардың (ұу/үу, ый/ій) дара əріппен (у, и əріптерімен) таңбалануы жəне т.б.; Жаңа əліпби, жаңа емле қазақтың төл əдеби тіліндегі емлесі қиын сөздердің орфографиялану ерекшеліктерін ұсыну; латыннегізді əліпбиде жоқ ц, щ, ё, я, ю əріптерінің жазылу ереже- лерін негіздеу; бейүндес буынды кірме сөздерге қосымша жалғаудың емле ереже- лерін біріздендіру жолдарын көрсету; кірме (шетел сөздері, халықаралық терминдер) сөздерінің дұрыс жа- зылу ережелерін ұсыну; күрделі сөздердің (біріккен, кіріккен, тіркесті сөздер, қос сөздер) ор- фографиясын кодификациялаудың тетіктерін көрсету; бас əріппен жазылатын сөздердің орфографиясын тұжырымдау. Əліпби ауыстыру жазу-сызуға түбегейлі реформа жасау болып есеп- теледі. Ал жалпыхалықтық сипаттағы мұндай бетбұрыс қоғам мүше- лерін бейжай қалдырмайтын мəдени-əлеуметтік күрмеуі қиын мəселе болғандықтан, əліпби таңдау мен саралауда селективті үрдіс басым сипат алып, қоғамдық санада екіұдайлық күшейе түседі: қолдау да, күмəнда- ну да, қарсылық та болады. Кемшіліктің тасасында артықшылық, ар- тықшылықтың тасасында кемшілік көрінбей жатады. Көшер-көшпестен бұрын қолданыстағы əліпбидің артықшылығы мен кемшілігіне жұрт- шылық назар аудармай қоймайды. «Көшсек пе, көшпесек пе?» деген сұрау толас тауып, жұртшылық латын əліпбиіне көшуге тоқталды. Ендігі жерде жазу-сызудың ұлттық сипатын сақтауда əлемдік тəжірибеде жиі кездесетін детерминатив нұсқаларының (диакритикалық, диграфтық, апострофтық, акут тəрізділердің) бірін таңдау əліпби объектісінің өзекті мəселесіне айналды. Қазіргі жаһандану заманында қоғамдық өмірдің қай саласында болма- сын «уақыт бюджеті» барған сайын шектеулі болып барады. Содан болар, өмірдің қай қырында болмасын, ұтқырлық (мобильность), жылдамдық, ықшамдылық, жинақылық, икемділік ерекше мəн алып отыр. Бұндай та- лаптар, əрине, бұрыннан да бар, бірақ олар кезінде жай ғана қатардағы талаптардың бірі болды. Қазіргідей өткір мəн ала қоймаған еді. Қоғам ендігі жерде, өмірдің қай саласында болмасын, цифрландыру мен ІТ тех- нологиясы заманында шұбалаңқылықтан тез арылып, ықшамдылыққа, жинақылыққа бет бұрып, жинақы, жылдам, ықшам, икемді болудың ре- сурстарын іздей бастады. Осы тұрғыдан қарағанда, 42 əріптен құралған əліпбидің бірден көзге ұрып тұратыны – шұбалаңқылығы. Бұрын 30 əріптің айналасындағы əліпбимен де күнелткен қазақ жазуына ендігі тұста қысқартып, ықшам, жинақы сипат беру қажеттілігі туып отыр. Осы тала- пқа орай қоғами жұртшылық компьютерлік технологияға икемді 32 əріп- тен тұратын латын əліпбиінің ноқатты (акут) түріне тоқталды. Қазіргі қазақ қоғамындағы латынға бетбұрыстың ұлттық рухты жаңғыртумен байланысты себептері бар. Жұртшылыққа белгілі, кирил- ше əліпби халықты еріктен тыс күштеумен əміршілдік жолмен сырттан таңылды. Ұлтты орыстандыру мақсатын көздеген бұл саяси-идеология- лық əрекет қазақтың жазу-сызуын кирилше əліпбиге көшіруден бастал- ды. Ал ХХ ғасырдың 30-жылдардағы латын əліпбиі кирилшеге көшіру- дің «көпірі» болды. Сөйтіп, халық өзінің жиған-терген араб əліпбиіндегі жазба мұраларымен байланысты руханилықтан қол үзіп қалды. Осылай- ша тарихи сананың түкпірінен орын тепкен əліпби жөніндегі түйткілді жайт тəуелсіздікпен, ұлттық рухтың қайта жаңғыруымен байланысты қоғамдық ойға қозғау салды. Бұл айтылғандар, тұжыра келгенде, латынға бетбұрыстың негізгі себептерінің бірі болды. Қайсыбіріміздің ойлағаны- мыздай, кирилдегі 42 əріпті 32 етіп, жамап-жасқап, үйренген дағдымен жүре беруге де болар еді, бірақ санада қалған түйткілден арылмай, рухани түлеу болмайтыны белгілі. Бұдан кейінгі бір айтарлықтай себеп – жаһандану үрдісіне байланыс- ты латын əліпбиі жарты əлемнің жазу-сызуына негіз болған əліпбиге айналды жəне ақпараттық жаңа технологияға сай, ең икемді, ақпараттық алыс-беріске ықшам əрі қолайлы екенін танытты. Осы айтылғандар ла- тын əліпбиіне көшуге себеп болған жайттардың тілден тысқары, яғни тілдік емес жағы, сонымен қатар əліпбиді қалай да реформалауға қоғам- ды мəжбүр етіп отырған оның тілдік жағы. Əліпби ауыстыру – жай ғана харіп (шрифт) ауыстыру емес, қазақ жазу-сызуы өткен кезеңдерде де 29-32 əріптен тұратын əліпбиді де пайдаланған, бірақ ұлттық сипатынан айырылмаған еді. Жұртшылыққа мəлім, қазіргі кирилшедегі əліпби əріп- терінің үштен бірі орыс тілінен енген сөздерді бұлжытпастан, орыс ор- фографиясының ауанымен таңбалауға мəжбүрледі. Сөйтіп, жазба тіліміз ұлттық сипатынан айырылған жартыкеш жазу болды. Осының салдарынан мəдени қарым-қатынаспен байланысты өзге тіл- дерден енген атаулар мен сөздерді мағыналық-дыбыстық жақтан игерудің ана тіліміздегі тілдік механизмі жұмыс істемей қалды. Дегенмен, өткен- ге салауат. І.Кеңесбаев, С.Аманжолов, Н.Сауранбаев, М.Балақаев жəне олармен қанаттаса шыққан Р.Сыздық сынды аса көрнекті тілтанушы ға- лымдарымыз Ахмет Байтұрсынұлы ғылыми негізін қалап кеткен қазақ жазуының ұлттық сипатын сақтауға, əліпби түзу мен емле ережелерінің нормалануы мен қалыптасуы аясында оң шешімдер тауып, жазба тілдің графика-орфографиялық жүйесін оңтайландыруға, емле ережелерін жа- сауға ерекше күш салды. Өткеннен алатын тағылым да, тəжірибе де жоқ емес. Жаңа əліпби, жаңа емле жүктеу/скачать 1,09 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|