Алма Қыраубаева шығыстық Қисса-дастандар
жүктеу/скачать 1,39 Mb. Pdf көрінісі
|
| «Аң асыраған бала». Аң асыраған бала бейнесі қазақ
əдебиетінде біздің заманымыздың бас кезіндегі Көк бөрі аңыздарынан көрінеді. «Көк бөрі» аңыздарының бірі б.д.д. І-ІІ ғасырлардан бас- тап өмір сүрген үйсіндер тарихында кездеседі. Оны қағаз бетіне түсіріп жазған көне заманғы Қытай тарихшылары- ның «тарихи жазбалар» жəне «Хан патшалығының тарихы» атты кітаптарда мынадай аңыз бар: Көршілес отырған ұлы йозылар үйсіндердің Күнбибі Нəн- ді биді өлтіріп, жерін тартып алады. Халқы босып, һүндерді паналаған Нəнді бидің жаңа туған баласы Елжаудың туысы Бөже Оңқа деген кісі шөп арасына жасырып қояды. Осы ба- ланы бөрі емізіп жүрген. Содан аман қалған Елжауды «Бөрі емізген киелі бала» деп һүндердің Тəңірқұты асырап алып, кейін үйсін елін жинап, билігін берген (Мыңжани Н., 1994- 65). Бұл аңызға қарағанда, бөріні төтем ретінде тану аңыздың шығу уақытынан тым əріде екенін аңғарамыз. Т. Жұртбаев: «Көк бөрі жөніндегі аңыз біздің дəуірімізге дейінгі V-ІV ғасырларда көшпелі жұрттың арасына кең тарап, киелі аң ретінде сенімділік санаға əбден орныққан», – деген пікір айтады (Жұртбаев Т., 1994-2-38). Көк бөрі асыраған бала туралы түріктердің тағы бір аңызы əлемге əйгілі Түрік қағанатының құрылуына байланысты шыққан. V ғасырдың бас кезінде бес жүз үйлі тайпа Ордостан Ал- тайға қарай көршілес елден ығыса көшеді. Соңынан қуған əскерлер қашқан елді қырып салады. Аман қалған он жасар баланың қол-аяғын кесіп, тастап кетеді. Қансырап жатқан баланы бөрі емізіп өсіреді. Ол бала кейін Көкбөрі (қытай ті- лінде «Ашина») атанып, ұрпақтары өсіп-өнеді. Ағаш пана- лаған үңгірдің аты – Ергенеқон. Ал, бұл мифтік оқиғаның тарихи негізіне келсек, біздің ойымызша, Ордостан шығып, Алтайдың оңтүстігіне келіп мекендеген тайпалар «бөрі» тайпасы болуы мүмкін. Олар 439 жылы Жужандарға қосылып, темір қорытып, қару-жа- 77 76 рақ жасағаны тарихтан мəлім. Қалай болғанда да, бөрі – түріктердің төтемдік иесі екені анық. Сондай-ақ, Түрік қағанаты заманына ілесе туған, бəлкім, одан да бұрын туып, ХІ ғасырда хатқа түскен «Қорқыт ата кітабындағы» Төбекөзді өлтіретін Бисат батырды арыстан емізіп өсірген. «Оғыз қаған жырындағы» Оғыз өлтірген Қият (Қат) деген тажал аң – оғыздармен соғысқан ру-тайпалары болуы мүм- кін деп ойлаймыз. Өмірде баланың аңдар арасында өсуі мүм- кін болғанымен, одан кейін адамдар ортасына сіңуі мүмкін емес көрінеді. Жасында аң ортасында өскен бала, қайтып адам бола алмайды. Ал, көне аңыздардың тамыры тереңде жатқандықтан, одан адамды табиғатпен бір деп есептейтін төтемдік түсінікті аңғарамыз. Қисса-дастандағы аң асыраған бала желісі төтемдік тү- сінікке өте жақын. Түп төркіні төтемдік аңыздардан алын- ған болса керек. «Гүлшат-Шеризатта» Шеризатты жолбарыс (шері), «Мұңлық-Зарлық» дастанындағы кейіпкерлерді киік асырап өсіреді: Екеуіне бір киік, Ана қылып береді. Ол киікке баланы, Бала қылып береді, Құдіреті күшті Құдайым, Таудан алма жегізіп, Киікті ана дегізіп, Киік жүрді үш мезгіл, Баласындай емізіп (Ғашық... 1976-206). Б.д.д. VІ ғасырда билік құрған парсы патшасы Кир жа- йындағы аңыздарда ол, Геродоттың айтуынша, тастанды ба- ла екен. Оны ит асырап өсірген. Сондай-ақ, Римнің негізін салған ағайындылар Ромул мен Ремді де қасқыр емізген. Ағылшын этнологы Э.Б.Тайлордың айтуынша, бұлар – «Тас- танды бала» атты мифтер тобының жеке-жеке бөлшектері (Тайлор Э.Б., 1989-127). Бір ескертетін нəрсе, бұрын «киік» деп, жалпы аңдарды айтқан (Дүйсенов М., 1986-56). жүктеу/скачать 1,39 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|