Алма Қыраубаева шығыстық Қисса-дастандар

109
108
халықтар  қауымына  өзінше  өсіріп  кеп  жеткізушілер  шығыс-
тан  шыққан  данышпандар  болғанын  ескертті» (Əуезов  М., 
1989-425).
Мұхаммед  пайғамбар  негізін  салған  діннің  жиынтық  ой-
лары  Құранда  жинақталды,  ол  арқылы  бүкіл  ислам  елде-
ріне  тарады.  Əбубəкір  халифаның  тұсында (632-634) хатқа 
түсе  бастаған  Құран  кітабы  үшінші  халиф  Османның  кезін-
де (644-656) беделді  өңдеуден  өткізіліп,  жүйеленді  (Пиот-
ровский  М.Б.).  Кейінгі  қисса-дастандарға  сюжет  болған 
Нұх,  Мұса,  Ибраһим,  Ысмайыл,  Дəуіт,  Сүлеймен,  Жақып, 
Иса,  Ғайса  пайғамбарлар  оқиғасы,  олардың  өмірінен  алын-
ған  дидактикалық  əңгімелер  Құран  арқылы  кең  тарады. 
Құранның  түсіндірме-тəфсірлері  қарапайым  оқырмандардың 
ислам  əңгімелерін  білуге  деген  тілегін  қанағаттандырды. 
Пайғамбарлар  өмірінен  алынып  жазылған  «Қисас-ул  əнбиа-
ның»  арабша,  парсыша  нұсқалары  шықты,  түрік  тілінде  де 
жазылды.  Ватикандағы  «Афина  мектебі»  деп  аталатын  алып 
фрескада  Рафаэль  көне  дүние  ойшылдарын  бейнелеген. 
Одан  Италия  Оянушылығы  өзінің  дамуында  көне  антика 
дүниесі  мен  грек  ойшылдарына  қарыздар  екенін  көруге  бо-
лады:  ортада – Платон  мен  Аристотель,  оған  таяу  басқышта 
–  Диоген,  сол  жақтағы  жоғарғы  топта  пікір  таластырып 
тұрған Сократ, оң жақта – Пифагор жəне басқа да астроном, 
математик,  суретшілер  салынған.  Платон  мен  Аристотельдің 
ортадан  орын  алуынан  Италия  Оянушылығы  үшін  олардың 
аса  қадірлі  тұлғалар  болғанын  байқаймыз.  Көне  грек 
ойшылдарын  Х  ғасырдағы  ислам  мəдениетінде  жаңғыртқан 
əл-Фараби екенін мақтаныш етеміз. 
Ислам  мəдениетінің  қазақ  жеріндегі  ірі  ошақтары – Ба-
ласағұн,  Талас,  Сыр  бойы,  Отырар,  Сайрам,  Түркістан 
(Иасы)  қалалары  болды.  Одан  жүздеген  ақын-жазушылар 
(Дербісəлиев  Ə. 1995), Ақсақ  Темір  көрегендей  əскер  басы -
лар  шықты.  Исламдағы  сопылық  ағымның  өкілдері  Ахмет 
Йассауи,  Ахмет  Жүйнеки,  Сүлеймен  Бақырғани  сынды  ғұ-
лама  ақындар  болды. (Сүйіншəлиев  Х., 1989). «Исламият 
əлеміндегі  «əл-инсан  əл-кəміл»  мəселесін  мораль  филосо-
фиясы  негізінде  қалыптастырған,  əрі  осы  білім  саласын  ға-
сырлар  бойы  насихаттап-дамытушылар»  сопылық  əдебиет 
өкілдері еді (Мырзахметов М., 1996).
Кеңес  дəуірінде  бір  дүниені  ашып  айта  алмай  келген,  та-
рих,  археология  ескерткіштерінің  жүздеген  дəлелдері,  Орта 
ғасырда  Қазақстан  жерінде  үлкен  мəдениеттің  өркен  жай-
ғандығы  туралы  зерттеулер  жоғарыдағы  сөзімізге  негіз  бол-
мақ. 
«Мұсылмандық  табынушылыққа  құлай  берілгендер  Же-
тісу мен Оңтүстік Қазақстанды 766 жылы жаулап алып, онда 
саяси  билігін  жүргізіп  тұрған  қарлұқтар  болды.  Олар  мұ-
сылман  дінін  сонау  Мехди  Халиф (775-785) кезінде  қабыл-
дады  деген  пікір  бар.  Х  ғасырдың  басында  ислам  дінін 
Қараханидтер  əулетінің  ру  басы  Сатұқ  қабылдады,  ал  оның 
ұлы  Боғра  хан  Мұса 960 жылы  исламды  мемлекеттік  дін 
деп жариялады.
Археологтар  тапқан  ІХ-ХІІІ  ғасырлардың  қазба  ескерт-
кіштері  осы  өлкеде  қалалық  мұсылмандық  мəдениет  қалып-
тасқанын дəлелдей түседі» (Байпақов К., 1992-41). 
Ислам  мəдениетінің  қан  тамырлары  ретінде  Ұлы  Жібек 
жолының  Батыс  пен  Шығыстық  мəдени  байланыстарды 
нығайтуда орасан зор маңызы болды. Х-ХІІ ғасырлар арасын-
да Ұлы Жібек жолының бойында бұрынғы кенттерден басқа 
тағы 5-6 қала  болғаны  анықталған  (Маданов  Х., 1994-34). 

111
110
Оның  айғағы – Қарахан  мəдениетінің  алып  тұлғалары  Бала-
сағұн  қаласында  туып-өскен  əйгілі  ақын  Жүсіп  Баласағұни 
мен  Махмұд  Қашқари  еңбектері.  Бұлар – дүниежүзілік  мə-
дениетке айтарлықтай үлес қосқан тұлғалар.
Қарахан  мемлекетінің  тұсында  қала  мəдениеті  жоғарғы 
деңгейде дамыды. Сауда, дін, ғылым, əдебиеттің орталығына 
айналды. Суяб; Тараз, Отырар, Йасы (Түркістан), Испиджап, 
Сығанақ,  Мерке,  Барысхан,  Баласағұн  сияқты  Ұлы  Жібек 
жолының  бойында  орналасқан  ірі  сауда  қалалары  тұрды. 
Олардың  ішінде  Отырар  қаласы,  араб-парсы  жазбаларында 
–  Фараб,  одан  бұрынғы  деректерде  Тарбан,  өз  кезінде  аса 
бай  кітапханасы  бар  мəдени  ірі  орталық  болған.  Орхон  ес-
керткіштерінде «қаңлылар мекені – Тарбан қаласын» атайды. 
Тараз  қаласы 6 ғасырда  мəлім.  Оның  төңірегінде  Барысхан, 
Құлан,  Мерке,  Аспара,  Баласағұн  сияқты  қалалар  орналас-
қан. Ал, Іле жағында Қойлық, Екі өгіз, Талхиз қалалары бол-
ған.  Сондай-ақ,  Қарашоқы,  Қарнақ,  Ашнас,  Баршынкент  ту-
ралы  да  деректер  бар.  Бұл  қалалардың  экономикалық  өмі-
рінде  Шығыс  Түркістан  мен  Батыс  елдерін  жалғастырып 
жатқан  Ұлы  Жібек  жолының  аса  маңызды  рөлі  болды.  Бұл 
жол  бірнеше  тарамдалып,  мемлекеттің  өз  ішінде  де  байла-
ныстырып  жатты.  Ташкенттен – Таразға,  Тараздан  Шығыс 
Түркістанға  барса,  енді  бір  жол  Испиджабтан  Ертіске  қарай 
беттеді.  Қазіргі  Қазақстаннан  қазба  жұмыстары  кезінде 
табылған  Қытайдың  жібек,  форфоры,  Византияда  жасалған 
дүниелер – соның айғағы. 
М.Қашқари  «Сөздігінде»  Баласағұн  қаласы  туралы  «Шу 
– Баласағұнға жақын шаһар», – деген деректер бар. 
«Сағұн» – қарлұқ тайпасының үлкендеріне берілетін атақ. 
Түріктің  тəуіптерін  Атасағұн  деп  атайды», – дейді  (Түбі 
бір... 1993-14-28). Ендеше  Баласағұн  қаласы  бір  заманда 
Бала тəуіптің мекені болуы мүмкін. 
Осы  қалада  туып-өскен  Жүсіп  Баласағұни  «Құтадғу  бі-
лік»  атты  кітабымен  əлемге  əйгілі  болды  (Баласағұни  Ж., 
1986).  Қарахан  мемлекетінің  тағы  бір  мəдени  ошағы – Қаш-
қар  қаласында  Махмұт  Қашқари  атты  филолог  өмір  сүрді. 
Ол  да  үш  кітаптан  тұратын  «Түрік  сөздерінің  жинағын» 
жазып, өрелі еңбек жасады (Түбі бір ... 1993).
«Еуропадан  Азияға  дейін  жəне  оған  керісінше  бағытта 
созылып  жатқан  сауда  жолдарына  сипаттама  бере  отырып, 
сондай-ақ сол жолдармен ағылған сан алуан таңсық тауарлар, 
ежелгі  өнер  мен  дін  жолдары  туралы  əңгімелей  келіп,  орта 
ғасырлық  тарих  пен  рухани  өмірдің  аса  күрделі  болғанын 
атап айтпасқа болмайды. Шығыс пен Батыс, Азия мен Еуропа 
тоғысқан  Қазақстан  қалаларында  бір-біріне  мүлде  ұқсамай-
тын  мəдениеттердің  өзара  кірігіп,  бір-бірін  байыта  түсуле-
ріне  аса  қолайлы  жағдай,  ахуал  туды.  Өзара  қарым-қатынас 
жасау  нəтижесінде  отырықшы  қалалықтар  мен  көшпенді 
тайпалар  адамзаттың  ежелгі  мəдениеті  арқасында  маржан-
дай  жарқыраған  таң-ғаларлық  мəдениет  жасай  алды» (Ма-
данов Х., 1994-43).
Бұл  үзіндіні  ұзағырақ  алу  себебіміз  мəдениет  дамуының 
алғы-шарты  ретінде  қалалық  өмірдің,  ел  мен  ел,  мемлекет 
пен  мемлекет  байланыстарының  деңгейін  тарихшылар  көз-
қарасымен парықтау болып отыр. 
Осылайша  араб,  парсы,  қытай,  үнді,  бұлғар  бойы,  Кіші 
Азия,  Орта  Азия,  Еуропа  елдерінің  бір-бірімен  араласуында 
кіндік Азия – Қазақстанның айрықша рөлі болды. Қазақстан 
байыта отырып байыды. Тамыры терең түрік əдебиетінің ес-
керткіштері  «Орхон  жазулары», «Қорқыт  ата», «Оғыз  қа-

113
112
ғанды»  туғызған  халық  ежелгі  Құран,  Таурат,  Інжіл, «Ра-
маяна», «Панчатандра», «Шаһнама» миф-аңыздарымен сала-
лана түсті. Діни дидактика жанры туды. 
Осы  мəдени  үрдіс  моңғол  жаугершілігі  тұсында  да  то-
ластаған  жоқ.  Қираған  қалалар  қайтадан  еңсесін  көтере  бас-
тады.  Мысалы, «Шыңғысхан  өлгеннен  кейінгі  бұлыңғыр-
бұлдыр  жылдарда  бұл  қала  қайтадан  Сырдария  бойындағы 
мəн-маңызы  зор  саяси  жəне  экономикалық  орталық  болды. 
Үргініштен  шыққан  жол  сол  арқылы – Алмалыққа,  одан  əрі 
кетті.  Отырар  Орта  Азия  мен  Қазақстанның  оңтүстігінде 
кең  тараған  теңгелердің – шеку  орталығы  ретінде  де  бел-
гілі.  Қалада  ХІІІ-ХІV  ғасырда  ірі  қоғамдық  ғимараттар  салу 
ісі қолға алынды» (Байпақов К., 1992-70).
Осы  кезде  Ақсақ  Темір  державасының  мəдени  жағынан 
жоғарғы  деңгейге  көтерілгенін  Ахмет  Йассауи,  Арыстан 
баба кесенелері көрсетеді. 
Сондай-ақ,  Сарай,  Сарайшық  қалалары  да  осы  дəуірдегі 
өзіндік  өркениеттің  белгілеріне  жатады. «Өркениет»  деген 
сөзді  біз  тек  Еуропа  елдеріне,  оның  қазіргі  қалпына  қарай 
отырып  айтуға  үйренгенбіз,  ал  негізінде,  өткен  тарихи  жағ-
дайлар  тұрғысынан  қарасақ,  Х-ХІV  ғасырлардағы  Қазақстан 
мəдениеті өзіне тəн өркениет дəуірін кешті деп айтсақ, əбес-
тік  болмас.  Қала  мəдениетінің  дамуы,  əдебиет  пен  ғылым-
дағы  ұлы  тұлғалар  Фараби,  Йассауи,  Баласағұни,  Қашқари-
лердің,  Əли,  Рабғузи,  Құтб,  Хұсам  Кəтиб,  Хорезмилердің 
шығармашылығы Х-ХІV ғасырлардағы əдебиетте жан-жақты 
өсу  үрдісінің  болғандығын  көрсетеді  деген  ойдамыз.  Осын-
дай даму үрдісі өз ішінде түрік Оянушылығын туғызды. 
Əдебиеттегі  түрік  Оянушылығының  белгілері,  біздіңше, 
екі  үлкен  жаугершіліктен  кейін  көрініп  отырады.  Х-ХІІ  ға-
сырда  Баласағұни  «Құтты  білікте»  державалық  түрік  мем-
лекетінің төрт құбыласы тең үлгісін жасағанда, «Өтүкен бек-
тері», «Білге қаған», Күлтегін, Тоныкөктер құрған ұлы Түрік 
қағанатын  елестете  отырып  жазса,  Махмұт  Қашқари  түрік 
елінің  бай  мəдениетін,  тілін  жан-жақты  сипаттап,  түрік  ру-
хын  ірілендіре  түсті.  Яғни,  түрік  əдебиетіндегі  Оянушы-
лықтың  (Ренессанс)  бастамалары  да  осы  туындыгерлерде 
жатыр деп білеміз. 
Түрік  Оянушылығының  екінші  бір  көтеріле  түсу  тұсы 
ХІІІ-ХІV  ғасыр  əдебиетінде  көрінді.  Орта  Азияда  Науаи,  əл-
Фараби  шығармашылығында  Оянушылық  көріністері  бар 
екенін  В.М.Жирмунский  (Литература  эпохи... 1967-460-472) 
еңбегіне  сүйеніп,  қазақ  əдебиеттануында  алғаш  сөз  еткен 
ғалым  Əуелбек  Қоңыратбаев  болған (1994), И.В.Боролина 
(1970-2-376) «түрік  əдебиетіндегі  Оянушылықтың  пайда  бо-
луы олардың өзін-өзі тани бастауынан жəне Ренессанс мəде-
ниетінің  ошағы  болған  көрші  Иран  əсерінен», – деп  біледі.  
Ренессансы  да  шамалас,  ХІІ  ғасырда  басталып,  ХVІ–ХVІІ 
ғасырларда  аяқталған.  И.С.Брагинский  Ренессанстың  негізгі 
шарты  орта  ғасыр  жағдайындағы  қала  мəдениетінің  дамуы, 
қолөнер, сəулет өнері, сауданың дамуы деп біледі (1974-174-
177).  Осы  алғы  шарттардың  Х-ХІV  ғасырлардағы  Қазақ-
станда  толығымен  болғандығын  тарих  зерттеулеріне  сүйене 
отырып, жоғарыда айтып өттік.
Жетпісінші  жылдарға  таяу,  алпысыншы  жылдардың  ая-
ғында  бүкіл  түрік  əдебиетінің  тарихына  қатысы  бар,  Орта 
Азия  Ренессансы  туралы  В.М.Жирмунскийдің  мақаласына 
ілесе,  түрік  əдебиетіндегі  Ренессанс  белгілері  туралы  ойды 
татар  ғалымдары  қозғаған  болатын  (Хисамов  Н.Ш., 1979-
184). Армян, грузин, иран, қытай, араб, т.б. шығыс халықта-

115
114
ры  əдебиетінде  жалғастық  тауып,  Италияда  аяқталғаны  ту-
ралы  біршама  еңбектер  жазылған  (Конрад  Н.И., 1967). Бұл 
мəселе қазақ əдебиетінде əлі де арнайы зерттелген емес. 
Бізді  толғантатыны,  əл-Фарабидің  ғылымдағы  тұлғасы-
ның  Леонардо  да  Винчимен  ұқсастығы,  Жүсіп  Баласағұни-
дің көне антика əдебиетінің принциптеріне сүйенетіні, ежел-
гі  грек  ойшылдарын  дəріптеуі;  Йассауи  жəне  оның  ізіне  ер-
ген Иүгінеки, Бақырғани, Хакім аталардың гуманизм идеяла-
рын  ту  етуі;  Нəзира  дəстүріндегі  қиссалардың  ежелгі  сю-
жеттерді  қайталай  жаза  отырып,  адамгершілік,  түріктік  мə-
селелерді  көтеруі;  Ақындардың  шығарманы  ана  тілі – түрік 
тілінде  жазуы.  Сөйтіп,  түрік  тілінің  мəртебесін  көтеруі. 
Осылар түрік Оянушылығы жөнінде тілге тиек болады. 
Бұл көне дəстүр араб тіліндегі əдеби үрдіс ретінде тарап, 
араб  халифаты  қарамағынан  шығып,  Саманид  патшалығы 
құрыла бастаған парсы əдебиетінде қайта жаңғырды. Ал, тү-
рік-қазақ  əдебиетінде  Алтын  Орда  мемлекетінің  кезінде  не-
гізгі  əдеби  үрдіске  айналды.  Нəзираның  негізгі  тақырып-
тары  əлі  қол  үзіп  кетпеген  араб  сюжеттері  жəне  оны  жаң-
ғыртқан парсы қисса-хикаялары болғанымен, ол түрік Ояну-
шылығымен  астарласып  кетті.  Ақындар  ежелгі  мифтерден 
«əділ патша» жəне «адамгершілік» желілерін алып дамытты. 
Х-ХІV  ғасырдағы  түрік  ақындарының  Баласағұниден – 
Əлиге  дейін  ел  тəуелсіздігі  мен  бірлігін  ұстай  білетін  «əділ 
де  айбарлы  патша»  бейнесін  жасауға  тырысуы:  араб  жəне 
монғол  шапқыншылықтарынан  кейінгі  түрік  мемлекетінің 
іргесін  Түрік  қағанаты  тұсындағыдай  нығайту  қажеттілігі-
нен  туса  керек.  Ол:  Баласағұниде – Күнтуды  Еліг  пен  Ай-
толды  уəзір. «Қисса-Жүсіптегі» – Жүсіп  патша, «Жұмжұ-
мадағы» – Жұмжұма сұлтан, т.б. əкімдер мен хакімдер. 
Нəзиралық  əдебиет,  қисса-дастан  жанрының  түрік  əде-
биетінде  дамуына  көрші  жатқан  Иранмен  əдеби  байланыс-
тар  зор  əсер  етті.  Сондықтан  оның  жайын  бір-екі  ауыз  еске 
алмай кетуге болмайды. 
И.С.Брагинскийдің айтуынша (1972-35-40), парсы əдебие-
тінде  VІІІ-ХІ  ғасырдың  бас  кезінде  классикалық  даму  үр-
дісі  болды.  Араб  тілді  əдебиеттің  аясында  мұсылмандық 
дəуірге  дейінгі  парсы  мəдениетінің  культтеріне  деген  қы-
зығушылық,  оны  жаңғыртушылық  басталды.  Оның  жарқын 
өкілдері – Абдаллах ибн ул-Мукаффа (724-759), Башшар ибн 
Бурд (787 жылы  қайтыс  болған),  Абу  Нувас (762-815). Осы 
кезде  «шубияшылдар»  дейтін  оппозиция  өкілдері  шығарма-
ларын  ана  тілінде  жазып,  Иран  тілінің  мұраты  үшін  күрес-
кен.  Өз  өлеңдерінде  тəуелсіз  иран  мемлекетін  құру  идея-
сын  ұсынған.  Иран  Оянушылығының  бастамасында  осын-
дай көңіл-күйдің ықпалы болған.
Х  ғасырдың  бас  кезінде  Саманидтер  мемлекеті  болып 
Араб  халифатынан  бөлінген  кезде  парсы  тілді  иран  əдебиеті 
жаңа қарқынмен дамыды. Оның орталығы болған Бұхара бү-
кіл  Иран  мен  Орта  Азия  елдерінің  мəдени  кіндігінің  бірі 
болды.  Парсы  əдеби  мектебі  қалыптасты.  Осы  дəуірде  Ру-
дакидің соңын ала елуден астам (Брагинский И.С., 1972) екі 
тілде  бірдей  жазатын  ақындар  пайда  болды.  Оның  ішінде 
«Патшалар  кітабын»  жазған  Даники,  осы  дастанды  жетіл-
діріп,  құлпыртқан  Фирдоусилар («Шаһнама»)  бар.  Бұл  дə-
уірдегі  парсы  əдебиеті  елдік  рухты  көтерді.  Ө.Күмісбаев: 
«Қайта  өрлеу  дəуірінің  гуманизмі,  адамға  деген  ілтипат. 
Оның  Құдайға  көзқарасы  Фирдоуси  фундаментін  берік  қа-
лап  тастады», – дейді (1995-22). Нəзиралық  шығармалар 
туды.

117
116
Парсы  тіліндегі  сопылық  поэзия  мен  прозаның  бастапқы 
тұлғаларының  бірі – Абдаллах  Ансари (1006-1086). Поэма-
дағы  гуманистік  бағытты  дамытқан  ақындар  Омар  Хайам 
(1040-1131)  мен  Низами (1141-1203) болды.  Бұлардың  ішін-
де  Ансари  мен  Низами  түрік  нəзирашыларының  алдында 
ғана  өмір  сүрген  немесе  замандастары  еді.  Олардың  түрік 
ақындарына тиген шығармашылық əсері зор. 
Түрік  əдебиетіндегі  «Қисса»  жанрының  дамуы  тікелей 
осы  нəзира  дəстүрімен  байланысты  болды.  Нəзиралық  əдіс-
пен  жазылған  шығармалар  «қисса»  деп  аталады.  Қиссаның 
тамаша  үлгілері  ХІІІ-ХVI  ғасырлардағы  түрік  əдебиетінде 
туды.  Олар:  Əлидің  «Қисса  Жүсібі»,  Хұсам  Кəтибтің  «Жұм-
жұмасы»,  Құтбтың  «Хұсрау-Шырыны»,  Рабғузидің  қисса-
лары  (Рабғузи  туралы  бұрын  жазғандықтан,  бұл  жұмысы-
мызда қайталамаймыз. 1988). 
Аңыз  бойынша,  Мұхаммед  пайғамбардан  бір  қызық  қис-
са  (əңгіме,  баяндау)  айтып  беруді  сұрағанда,  ол  өсиет-өне-
геге  толы  əдемі  бір  əңгіме  айтты  дейді.  Пайғамбардың  бұл 
əңгімесі  «Қисса  Жүсіп»  болатын  (Пиотровский  М.Б., 1991-
90).  Түрік  əдебиетіндегі  қисса  жанрының  басы – «Қисса-
Жүсіптен»  басталатын  себебін  осы  аңыздан  іздегеніміз  жөн 
сияқты.  Жалпы,  нəзира  жанрын  «қисса»  деп  атау  да  осыған 
байланысты шықса керек. 
ХІІІ-ХІV  ғасырлардағы  түрік  қисса-дастандары  ХІХ-ХХ 
ғасырдың бас кезіндегі қазақ əдебиетінде өз алдына бір сала 
болып жалғасты. 

жүктеу/скачать 1,39 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: