Алма Қыраубаева шығыстық Қисса-дастандар
жүктеу/скачать 1,39 Mb. Pdf көрінісі
|
| Жылан, айдаһар-аждаһа. Жылан, одан ұлғайған – айда-
һар бейнесінің əдебиеттегі ең ілкі түрлері «Гильгамеш» жырынан көрінеді. Онда Гильгамеш теңіз астынан өлмейтін гүлді алып шығады. Бірақ, ол гүлді бір жылан ініне алып кетеді. Соның кесірінен Гильгамеш өлмейтін бола алмайды (Эпос... 1961-57-82). ХІІІ-ХІV ғасырлардағы түрік əдебие- тіндегі қиссаларда Нұх пайғамбардың кемесін бітейтін жы- лан бейнесіндегі «Гильгамеш» жыланына жақын екенін кө- реміз. Бұл жылан бейнесінің əлі іріленбеген тұсында туған сюжет деуге болады. Ал, Авестадағы жылан үш басты бей- неге енген: Хваноға Ахура Мазданың оты Зымырандай ұшты. Артынан үш басты жылан Дахака қуды (Авеста. 1993-162). Аждаһаның көне грек, индоеуропалық мифтерде көпте- ген параллельдері бар. Мидия, Кəбіл жерлеріндегі кей ел- дер өзінің ата-тегін аждаһадан таратады. Жылан бейнелі жауыздық күш ретінде Фирдоусидің «Шаһнамасында» Авес- та мифтерінен кіргені анық. «Шаһнама» арқылы бүкіл шы- ғысқа кең тараған мифтік бейне. Зоххак бейнесі авесталық үш басты аждаһаның жалға- сы деуге болады. Ортасындағы адам басы мен екі иығында- ғы екі жылан – үш басты жылан бейнесінен көрініс береді. Ол алғашқы патша Иимадан соң патша болған. «Шаһнамада» Зоххак – араб патшасы Мардактың баласы. 99 98 Оны Ібіліс алдап, жыланға айналдырады: «Мен – асқан ас- пазбын, қызметіңе ал», – дейді. Патшаның асханасына кі- ріп алған соң, Ібіліс адамзатқа қастандық жасамақшы бо- лады. Ол заманда адамдар шөпті ғана жейді екен, малдың етін жемейтін болса керек. Ібіліс патшаға əуелі жабайы құс пен аңның етін пісіріп бере бастайды. Бірінші күні жұмыртқаның сары уызын, екін- ші күні ақ қырғауылдың етін, үшінші күні қой етін, төртін- ші күні жас өгізшенің етін асып, қоңыр қызыл шараппен шылап, хош иісті шөппен сəндеп, жегізеді. Зоххак риза бо- лып, Ібілістен не қалайтынын сұрайды. Сонда Ібіліс: «О, пат- шам, маған ештеңенің керегі жоқ, ақ жүзіңді көргеніме ри- замын. Тек бір-ақ тілегім сол, иығыңа ернімді тигізсем, бақыттымын», – дейді. Ібілістің пісірген тамағының дəмі аузында тұрған патша рұқсат етеді. Ібілістің Зоххактың иығына ерні тиюі мұң екен, екі иығынан екі жылан ирелеңдеп өсіп шыға келеді. Шауып тастаса, қайта шығады. Тəуіп, дəрігердің бірі де амалын таба алмайды. Осы кезде Ібіліс түрін өзгертіп, дəрігердің кейпіне түсіп, қайта келеді де: «Жыланды шауып тастағанымен, құтыла аламайсың, одан да адамның миын жегізіп отырсаң, тыныш табады», – дейді. Сөйтіп, Ібіліс жер бетінен адамзатты жо- йып жібергісі келеді (Брагинский И.С., 1972). «Шаһнама» жəне басқа көптеген қисса-дастандарда жы- лан самұрық құстың балапанын жемекші болғанда, бала- пандарды батыр құтқарады: Айдаһар бұл шаһарда болған тажал, Кез болды, балам, бізге осындай хал. Көп жұртқа мөрді басып ала бердім, Сөзіме, балам, менің құлағым сал. Өлтірсең айдаһарды қайрат қылып, Қыз түгіл, астымдағы тағымды ал (Қазақ қиссалары. 1986). Бұл – «Əділ-Зайыт» қиссасының үзіндісі. «Гүлшат-Шеризатта» Гүлшаттың түсіне Шеризат батыр аждаһа бейнесінде кіреді: Көрінген аждаһа боп ер екен сол, Ойланып саған қастық жүр екен сол. Қолыңнан тақытыңды тартып алар, Япырмау кім екенін білмеймін сол. «Сейфүлмəлікте»: Көреді Сейфүлмəлік бір айдаһар, Əлемді ашуланса бір-ақ жалмар. Келді де балапанға тұра ұмтылды, Болдырып отыр еді құс жануар. жүктеу/скачать 1,39 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|