Алма Қыраубаева шығыстық Қисса-дастандар
жүктеу/скачать 1,39 Mb. Pdf көрінісі
|
| ***
Көрінді Рүстемге болып құлан, Көңіліне құлан ба деп етті күмəн. Қылышпен қуып жетіп шабайын деп, Шаңдақты шаба берді қылып тұман. Дегенше əне-міне барды жетіп, Қайырылып тұрып алды айбат етіп. Құланнан қарап тұрса түрі бөлек, Жарқырап жалғыз көзі барады өтіп. Белгілі этнограф М.С.Андреевтің айтуынша, Тəжікстанда Язгулема деген жердегі тұрғындар жұма күнді “Дэви сафеда» – ақ Құдай анаға (əйелге) арнаған, ананы еске алатын күн дейді екен. Ол күні жұмыс істемейді, құрбан шалады. Қазақтың: «Ақ түйенің қарны жарылды» деуі осы салтпен байланысты емес пе екен?” – деген ой келеді. «Ақ түйе – ақ дию» арасындағы дыбыстық ұқсастықтар да бар. Ақ дию адамды өлтірмейді, тұтқындайды, ұша алады. Қара дию адам жейді (Короглы Х.Г., 1983-32). «Шаһнаманың» мифологиялық бөлімдерінде Иранның жауы – диюлар. Олар басына қасқыр не ит терісін киеді. Үңгірлерде тұратын, теңізге түссе, теңіз белуарынан-ақ ке- леді, түстері қара, қабан тісті, үстін түк басқан. Ғалымдар- дың көрсетуінше, Мазендаран диюы – Мазендаран абори- гендері. Оларды «Шаһнамада» Фридун жеңеді. Біразы өледі, үштен бірі орман, тауға қашады. «Шаһнама» қаһарманда- рының одан кейінгі жауы – Тұрандар болады. Дуализм діні дүниені екі абстракциялық күш: игілік пен зұлым-дық, шындық пен жалғандық билейді деп түсіндіре- ді. Əділет, шындық – Ахура Мазда, кесапат – Ахраманью деп білген. Үнді – арий тайпаларының əлі ажырамай тұрған кезінде-ақ екі Құдай болған – Дайуа (Дию), Ахура. Иранның отырықшы тайпалары терістік, шығыс шекарадағы көшпелі сақ тайпаларымен үнемі соғысып отырған. Соғыс кесапат, қырсық саналғандақтан, диюдың жағымсыз бейнесі қалып- таса бастаған. Осы дию бейнесі көрші түрік-моңғол тайпа- ларының арғы аталарына да сол жағымсыз үлгіде ауысқан (Дүйсенов М., 1986-201). «Баһрам» қиссасында Баһрам өгіз басты Дозақып дию- мен, одан соң оның інісі Зақып диюмен соғысып жеңеді. Өгіз басты менатавр, итбасты кейіпкерлер – көне заман адамда- рының төтемдік түсінігі. «Оғыз қаған жырында» Оғызды жорыққа көкжал бөрі бастап отырады. Ол заманда жорыққа бөрі басты атпен шығатын болған. Яғни, аттың басына бө- рінің бейнесін тігіп, кептей кигізетін болған. Осы суретті, тіпті, туға да салып қойған. Сүйімбайдың атақты «Бөрілі менің байрағым», – деуі осыны аңғартады. Иран мифтеріндегі диюлар ересен алыптар, үсті басын түк басқан, өткір, ұзын тырнағы бар, ұсқынсыз бейнеде су- реттеледі. Олар да адам аяғы баспайтын жерлерде, тіпті көл- дің түбінде де өмір сүреді. Онда олар жер қазынасын – ал- тын-күміс, қымбат тастарын қориды. Адамдарды жек кө- реді, ұстап алса, қараңғыға қамап, күніне: түсте екі адам, кешке екі адамнан жейді (Мифологический... 1991-203). 95 94 Фирдоусидің «Шаһнамасында» дию Сəпит Кейқауыс əс- керінің көзіне күл шашып, соқыр қылып тастайды. Артынан келген Шабарман бұл хабарды Рүстемге айтып, ол жолға шығады. Бір жерде бақ ішіндегі сарайға келсе, құрулы тұр- ған тақты көреді. Бір сұлу қыз шарап ұсынады. Аяғы артқа қарай маймақ екенін көріп қалып, жəдігөй екенін біліп, екі аяғын екі айырып тастайды. Алдынан қашқан киікті қуса, бір жерге келгенде, диюға айналып шығады. Оны да қылышпен шауып тастайды. Ол өлген соң су ағып, күн салқындайды. Енді бірде тоғайда ұйықтап жатқанда тағы бір дию жо- лығып, оның құлағын жұлып тастайды. Дию құлағын ба- сып қашып кетеді. Аулад дейтін бастығын да жеңеді. Оны- мен дос болып, Ауладтың көмегімен диюларды жеңеді. Армян мифтерінде де диюлар – жауыз күш иесі, алыптар, кейде антропоморфты (кісі бейнелі), кейде зооморфты (аң бейнелі) болып келеді. Тіпті екі, үш, жеті басты болады. Ерен күшті, тау басында, қараңғы үңгірде, не елсіз-күнсіз жерде өмір сүреді. Үш, жеті, қырық болып топтасып жүреді. Қол астында қазынасы бар, сұлу қыздарды, ханзадаларды ұрлап əкетеді. Дию – мифтерде көбіне ер адам кейпінде, пері – əйел бейнесінде беріледі. Армян мифтерінде əйел диюлар да бар екен. Олардың анасы алып, кеудесі үлкен, оны иығынан асырып, салақтатып қояды. Балаларға қарағанда, адамға жауыздығы аздау (Сонда. 203). «Сейфүлмəліктегі» Зəңгі қызы – дию əйел бейнесінің трансформациялануы болуы мүмкін: Қызартып қара жүзге опа жаққан, Басына үкі орнына балдыр таққан. Қасына қара көмір сүрме тартқан, Емшегін бір сабадай салақтатқан. Дұшпанның бойын көрсең мұнарадай, Ауызы үлкен үңгір, терең жардай. Көзі бар үзеңгідей, мұрны көрдей, Қалқиған құлақтары шаранадай. (Ғашық наме. 1976-111). Дағыстан мифтеріндегі дию жалғыз көзді дəу болып ке- леді. Анасы бауырларымен бірге үңгірде тұрады. Адамдарға қастандық жасайды. Лактардың «Төбекөз дəу» аталатын мифіндегі оқиға «Қорқыт ата кітабындағы» «Төбекөз дəуді өлтірген Бисат батыр» жырымен бірдей. Жалпы алғанда, дию – дəу бейнесі бір кейіпкер екенін аңғаруға болады. Кіші жəне Орта Азиядағы, Қазақстан, Кавказ, Батыс Сібір, Еділ бойындағы түрік текті халықтардың бəрінде де дию – жауыз күштің иесі. Кейде дию мен пері бейнесі бірігіп те кетеді. «Қорқыт ата кітабындағы» дию Төбекөз – пері мен адам- нан туады. Қайраттылығы айдаһардай, айбаттылығы арыс- тандай алыпқа, онымен күресуге Оғыз батырларының ішін- де арыстан емізіп өсірген Бисат қана төтеп береді. Жырдағы Төбекөз, перінің қызы, ана-арыстан сияқты мифтік кейіпкердің болуы оқиғаның өте көне замандарда туғанын көрсетеді. «Қараңғы түнде адассам, құбылам – Тə- ңір», – деуі исламнан бұрынғы сенім. Батырлардың күшті аңдар кейпінде болуы не оларды аңдардың асырап өсіруі, адамның ең үлкен жауы – аңдар болған ежелгі замандар- ды елестетеді. Төбекөз сюжеті «Еділ-Жайық» жырларында ауызша сақталған. Еділ аң аулап жүріп, жалғыз көзді дəудің 97 96 үңгіріне тап болады. Сол жерде дəумен алысып, жалғыз кө- зіне қызған темір тығып өлтіреді. Төбекөз аңызының қазақ арасында кең тарағанының тағы бір белгісі – Орта ғасырлық қыпшақ жазушысы Əбубəкір ад-Дудари де осы аңызды естіп, жазып кеткен екен (Мар- ғұлан Ə., 1985-161). Қазақ-тар оны «жалғыз көзді дəу» деп атаған. Ежелгі аңыздардағы ортақ мифологиялық кейіпкер – Тө- бекөз бен «Одиссеядағы» Полифем ұқсас. Төбекөздің нен- дей жағдаймен байланысты шыққан бейне екені туралы болжамдар бар. Х.Короглының айтуынша, Алтай тауын мекендеген аримаспы тайпалары мерекеде төбесіне бояумен жалғыз көз салатын болған. Содан олар төбекөз атанған. Кейін келе, тайпа аты жеке кейіпкердің атына ауыс-қан бо- луы мүмкін. Көрші тайпалар əлгі белгісіне қарап, «жалғыз көз», «төбекөз» деп ат берген. Уақыт озып, бір кездегі əң- гімелер енді ертегіге айналғанда, төбекөз белгілі бір тайпа емес, жеке адамға, ертегінің, эпостың қаһарманына айнала бастайды. Қалай десек те, Төбекөз түрлі жағрапиялық ортаға ауысқан кейіпкер. Германия ғалымы Диц гректер Полифем аңызын күншығыс елдерінен алған деп дəлелдеген. Сондай- ақ, В.М.Жирмунский «Алпамыс» жыры мен Гомердің «Одиссеясы» арасында көптеген ұқсастықтар бар деп тапқан. Шығысқа кең тараған «Хұсрау-Шырын» немесе «Фархад- Шырын» оқиғасын алатын болсақ, оның аңыздық нұсқала- ры да бар. Онда тауды бұзып, қала салған Фархад – дию. «Дию қала» аңызы соны көрсетеді. Онда Фархад дию Хорезм патшасының қызы Шырынға ғашық болады. Патша Фархад диюға тас қала салдырады. Қала салынып бітуге таянғанда мыстан кемпір келіп, Шырынның өлімін естіртеді. Бірақ, Шырын өлмеген еді. Əдейі Фархадтан құтылу үшін айтқан болатын. Мұны естіген Фархад дию соңғы тасты өз басына түсіріп өлтіреді. жүктеу/скачать 1,39 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|