Алма Қыраубаева шығыстық Қисса-дастандар
жүктеу/скачать 1,39 Mb. Pdf көрінісі
|
| Үшінші тарау
«ҚИССА-ДАСТАННЫҢ» ХІХ–ХХ ҒАСЫРДЫҢ БАС КЕЗІНДЕГІ ƏДЕБИЕТТЕ ДАМЫП-ҚАЛЫПТАСУЫ Орта ғасырда, «түрік Оянушылығы» дəуірінде, əсіресе ХІІІ-ХІV ғасырларда Алтын Орда əдебиетінде үрдіс болған нəзира дəстүрі «қисса-хикаят», «қисса-дастан» жанрын ту- дырып, дамытты. Түрік Оянушылығы сол тарихқа қозғау са- лып, іле-шала қазақтың Көк Ордасының тігілуіне зиялы қауымды рухани жағынан дайындауға ат салысса, Оянудың əдебиеттегі көрінісі болған нəзира дəстүрі қазақ хандығы тұсындағы əдебиетте уақытша қажетсіну шеңберінен шы- ғып кеткендей болды (Бейнелеп айтсақ: Сандық түбінде ұмыт қалған, молданың сұлулап қиған қауырсын қаламын елестетеді). Қазақ хандығы тұсында тарих (ХV-ХVІІ ғ.) өрлік рухқа толы Қазтуған, Шалкиіз, Доспамбет жырларын туғызды. От- ты жырлардан: жасқанбай, кеудесін кере сөйлеудің, елдік тірлік пен бірліктің ірілігін көреміз. Бұл уақыттағы əде- биеттің негізгі жанры «толғау» болды. Жыраулық поэзия дамыды. Іргесін жаңадан бекітіп жатқан тəуелсіз қазақ хан- дығының көкейкесті мəселелерін шұғыл жеткізіп отыруға қажеттілік əдебиетте өз жанрын туғызды. ХVІІІ ғасыр əдебиеті жыраулық поэзияның рухын сақтай отырып, бодандық мəселесін сөз ете бастады. Бодандық бұлты қоюланған ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап əдебиетте қазақтың ұлт тық Оянушылығының бір көрінісі ретінде ХІІІ-ХІV ғасырлардағы нəзира дəстүрі қайтадан же- дел дами бастайды. Нəзиралық əдеби тəсіл мен машықтың негізгі жанры қисса-дастандар болды. Ұлттық Оянушылық- тың жан-жақты дамуының бір жағында Абай бастаған, ұлт- тық сананы жаңаша дамытудың бағыты тұрса, екінші жа- ғында қазақи салт-сана мен имандылықтан айырылып қал- маудың жолын ескілікті дəстүрлерден іздеген ақындар тобы жинақталады. ХХ ға сырдың бас кезінде көбейе түсті. Олар қазақтың ежелгі жазба əдеби үрдісін жақсы білетін, мифтік сюжеттер мен Құран хикаяларын, Əли мен Рабғузидің «Қисса Жүсіп», «Қисас-ул əнбиаларын» оқып көрген, Низами мен Құтбтың «Хұсрау-Шырынымен» таныс, Сағди мен Сəйф Сараи «Гүлстанын» естіп-білген, «Мың бір түн», «Тотынама», «Шаһнама» оқиғаларын жаттап өскен ақындар еді. Үлгі алған, оқыған мектебі дəстүрлі классикалық түрік, араб- парсы əдебиеті болған. Мысалы: Жүсіпбек Шайхұсламұлы (1854-1936), Ақылбек Сабалұлы (1880-1919), Кашафуддин Шаһмарданұлы (1840-1910), Шəді Жəңгірұлы (1865-1916), Əсет Найманбайұлы (1867-1922), Əріп Тəңірбергенұлы (1856- 1924), Мəшһүр Жүсіп Көпейұлы (1857-1931), Ақыт Улым- жыұлы, Кете Жүсіп Ешниязұлы (1871-1927), Мəулікей Жұ- машұлы, Жүсіп Таубайұлы (1882-1916), Мансұр Бегежанұлы (1875-1933), Ораз молда, Молда Мұса, Мəделі қожа, Тұр- мағамбет жəне басқа көптеген нəзирашыл қиссашы ақындар шығармалары елеулі рухани қызмет атқарды. М.Əуезов: «... Олардан қалған мұра 120 поэма еді» (Əуезов М., 1946-34), – деп жазады. (шамасы, тақырыптық қайталауларды ескер меген болар). Ə.Жиреншин: «Б.А.Дорн- ның жазуына қарағанда, «Азия» баспаханасы 1801 жылдан бастап 1829 жылға дейін 91 атаулы кітап шығарған. Ал, про- фессор А.Ф.Катановтың жазуынша, 1800 жылдан 1956 жыл- 189 188 ға дейінгі мерзімде университет баспасынан 114 кітап басы- лып шыққан көрінеді. Сөйтіп, бұл кездегі екі баспахананың шығарған кітаптары екі жүзден асқан. Осы жерде ескертетін бір жай бар. Ол – 1824 жылы университет баспаханасының өртенгені. Сол апатта көптеген архив документтері мен бірсыпыра кітаптар өртенген. Сондықтан, Дорн мен Ката- новтың есебі дəл болуы ықтимал», – дейді (Жиреншин Ə., 1971-37). Соңғы жылдардағы зерттеп қарастырудың нəтижесіне ой жүгіртсек, қисса-дастан ауқымының анағұрлым аумақты еке- ніне көз жеткіземіз. Бір ғана Ақылбек Сабалұлы Турабаев Семей облысы, Қарқаралы уезі, Ақбота болысының №7 ауылында тұрып, Қазан университеті баспасының иесі Ш. Құсайыновқа 1913-1916 жылдарға дейін 106 қисса жазып тапсырған екен. Оның ішінде: «Ибраһим қиссасы», «Ысма- ғұл қиссасы», «Кесік бас», «Шаһнама», «Сұм заман», «Адам қиссасы», «Дандан ғашық», «Хикмет-Нығмет», «Қырық уə- зір», «Марғұба қатын», «Ғабділкəміл мен Мəлике қыз», «Са- дуақас», «Махтубат сөзі», «Алтын балық», «Ахирет Ғали», «Ғажет тағуат», «Таһир-Зуһра», «Бозжігіт», «Хикмет», «Ғибрат нама», «Ақылбек Сабал», «Баһауаш Жомарт», «Жағымпаз уəзір», «Саудагер», «Сұлу жігіт», «Ахтам-Сахаба» қиссалары бар. Оның бірнешеуі ғана басылып шыққан. Сондай-ақ, Қа- заннан 1911 жылы басылған «Мағшұқ намесі» бар (Шафи- ғов М., Алманов Ə.). Бұған Шəдінің: «Балғам Бағұр», «Бəр- сиса», «Хайбар», «Назым», «Чəһар дəуріш», «Хикаят Хали- фа һарон-ар-Рашид», «Қамұрұззаман», «Хатымтайдың хи- каясы», «Хикаят Уəрақа Күлше», «Харұнның жер жұтқан оқиғасы» қиссаларын (бұлардан басқа қолжазба күйінде қалғандары да бар). (Келімбетов Н., 1974); Жүсіпбек Шайхұсламұлының: «Сал-сал», «Зарқұм», «Жү- сіп-Зылиха», «Мұңлық-Зарлық», «Шəкірт-Шəкірат», «Дариға қыз», «Кербаланың шөлі», «Қасым-Жомарт» қиссаларын қоссақ; Кашафуддин Шаһмарданұлының: «Қисса-и Жəмшид», «Қисса Бəдр», «Қисса-и Хикмет», «Шаһмахмұд», «Қисса-и ұхұд», «Хатымтай жомарт», «Абулхарис», «Дұхтар Гүлəнда», «Сұлу қыз уа Хаммал», «Қисса-и Ахад», «Халуа Фұрұш», т.б. Еске алсақ, Ақыт қажының: «Əбият Ғақлия», «Қисса-и Жаһаншаһ Тамұзшаһ», «Тəржмə-и-Ақыт», «Ахуал қиямат» қиссаларын, Əріптің: «Зияда Шаһмұрат», Мəшһүр Жүсіптің: «Гүлшат Шеризат», Əсеттің «Ер Шеризат», «Жамсап», «Пе- ризат», «Ағаш ат», Шаһниғмет Шаһсейітовтың: «Хұршаһра қыз» т.б. толып жатқан қиссаларды, Қытайдан шыққан «Қа- зақ қис саларының» 12 томын (Бейжин. 1986) қосайық. Сон- дай-ақ, Семей уезі Семейтау болысы 8 ауылдың Доланды стансысының тұрғыны Ілияс Ысмағұлұлы Молдажанов де- ген кісінің: «Ғибрат Нама», «Мұса нама», «Ақтам сөзі», «Жүніс қиссасы», «Алтын киік», «Сəдуақас», «Жалғыз бас», т.б. қиссалары бар екен. Ə.Жиреншиннің «Қазақ кітаптарының тарихынан» (1971) атты кітабынан қарағанымызда, тек Қазан университеті мен Кəрімовтер баспаханасының өзінен шыққан отыз шақты кі- таптардың тізімін кездестірдік. Сондай-ақ, Н.Сəбитовтың «Қазақ əдебиетінің библиографиялық көрсеткіші» (1948), «Қазақ қолжазбаларының сипаттамасында» (1976) да біраз дүниелер қозғаусыз жатыр. Қазаннан 1911 жылы басыл- ған «Мағшұқ наменің» сыртында енді басылатын 21 кітап- тың тізімі, «Қисса Тəмимдардың» соңында 41 қиссаның ті- зімі берілгенін көрдік. Олардың ішінде: «Ақыт уəлəд яғни 191 190 Тамұзшаһ», «һамра Хұсрау патша», «Зейне-Зайыб», «Иран- дустан», «Қисса Қаһарман», «Қисса Тəжбахт», «Шаһизинда», «Ораз молланың жаңа баспасы», «Қисса Наунаруан əділ- дер» бар. Қазан, Тəшкент баспаларын түгендейтін болсақ, мың- ға жуық мол дүние шығып қалуы мүмкін. Яғни, əдебиеті- міздің бұл саласы – ұшы-қиырсыз, кең-мол рухани қазына. Əл-Фараби университетінің «Қазақ əдебиетінің тарихы мен сыны» кафедрасының меңгерушісі, профессор Тұрсын- бек Кəкішев 1993 жылы Қытайға барған сапарынан «Мұра», «Шалғын» журналдарын жəне Бейжиндегі ұлттар баспасы- нан шыққан «Қазақ қиссалары» атты кітаптарды алып келген еді. Ол кісіге мың да бір рахмет, оқуға берген осы материалдарына қарай отырып, қазақ қиссаларының мол қо- ры Қытайда да жиналғандығына тəнті болдық. Бір қызығы, Қазақстандағы əдеби еңбектерде көзге түспегендері де бар. Мысалы: «Самұрық», «Қырық уəзір», «Бақтиярдың бір бұ- тағы», «Ақбазархан», «Ғарып патша», «Мұрат Салих пен Ма - ғырипа», «Ер Бекзат», «Ғалым қыз Буадат», т.б. Қиссаға жат- паса да, Ақыт қажының өмірінен деректер беретіндігімен құнды «Қажы баян» бар. ХІХ-ХХ ғасыр басындағы əдебиетте ХІІІ-ХІV ғасырдағы қисса-дастан дəстүріндегі əділ патшаны, тəуелсіздікті, адам- шылықты, шынайы сүйіспеншілікті аңсау арналары ары қа- рай жалғасты. «Осындай Шығыс шығармаларын, сюжетте- рін, варианттарын қазақ топырағына əкелуші қиссашы, дас- таншылар жалғыз қиссаны ғана қуып кетпей, өздері де ірі білімпаздар болып, сан алуан тақырыптарға қалам тербеді, халықты өнер-білімге шақырды. Ауыз əдебиетінің үлгілерін жинаушы, аудармашы, бастырушы жəне жырлаушы болды», – дейді Ө.Күмісбаев (1994-51). Осы дəуірдегі қазақ қисса-дастандарын жинақтай келген- де, оны жүйелеу мəселесі əлі бір ізге түспегенін көреміз. Қазақтың төл романдық дастандарынан арнайы жұмыс жаз- ған Б.Əзірбаева үш топқа бөледі (1990-25): 1. Ислам дінін уағыздайтын дастандар: «Сал-сал», «Сейітбаттал», «Зарқұм». 2. Ертегілік-аңыздық жəне ғашықтық дастандар: «Сей- фүлмəлік», «Бозжігіт», «Абдулхарис», т.б. 3. Шығыс сюжетіне жырланғанымен, қазақтың төл туын- дысындай болып кеткен дастандар: «Мұңлық-Зарлық», «Шəкір-Шəкірат». Ал, Ө.Күмісбаев «Қиссалар жəне кəтаби ақындар» деген зерттеуінде төрт топқа жіктейді. Бірінші – дидактикалық- лирикалық дастандар: «Лəйлі-Мəжнүн», «Жүсіп-Зылиха», «Мұңлық-Зарлық», т.б. Екінші – діни бағыттағы дастандар: «Сал-сал», «Сейітбаттал», «Жұмжұма», «Зарқұм», т.б. Үшіншісі – қиял-ғажайып, фантастикалық шығармалар: «Шаһмаран», «Абушаһма», «Шəкір-Шəкірат». Төртінші – ба- тырлықты, ерлікті жырлайтын дастандар: «Рүстем-Дастан», «Ескендір», «Қисса Бахрам», т.б. (ХХ ғасырдың... 1994-290). Жалпы алғанда, бұл мəселенің əлі бас-аяғы толық көрін- беген, нақты зерттелмеген, ауқымы анықталмаған. Сондық- тан, біз ХІХ-ХХ ғасыр басындағы қисса-дастандарды: «Мың бір түн», «Тотынама» желілері, «Шаһнама» желілері жəне Орта Азиялық желілер деп бөліп қарастырғанды жөн көріп отырмыз. Сондай-ақ, «Бақтиярдың қырық бұтағы» туралы əңгімелейміз. Бұлайша бөлу ХІХ-ХХ ғасыр басындағы əде- биеттегі қисса-дастан сюжеттерінің төркіні мен қалыптасу үрдісін анықтауға септігі тиеді деген ойдамыз. |