Алма Қыраубаева шығыстық Қисса-дастандар

207
206
«Теңізде бір арал бар хақ жаратқан,
Адам жеп зəңгі дұшпан қанға батқан.
Қақтап жеп адам етін отыр екен,
Қуанып сақ-сақ күлер қаһар атқан».
(Ғашық... 1976-110).
Саяхатшы  Сандыбад  əңгімелері  Бағдат-Басра  сияқты  ке-
межайлары бар, теңізші, саяхатшы, көпестердің жиылған же-
рінде  туған  болуы  мүмкін.  Жоғарыда  көрсетілген  еуропа-
лық зерттеушілердің пікіріне тоқаталсақ, ІХ-Х ғасырдың ма-
ңайында (одан ерте емес) жинақтала бастаған əңгімелер.
«Мың бір түннің» тағы біраз оқиғалары: болған жері, дере-
гі белгісіз таза қиялдан туған. Оның кейіпкерлері – жын, дию 
болып  келеді. «Мың  бір  түннің»  бастамасында-ақ  бір  сұлу 
əйелді сандыққа салып алып жүрген дию туралы айтылады:
«Аздап  дем  алып  отырғанда,  теңізден  төбесі  көкті  тіре-
гендей  бір  дию,  қолтығына  темір  сандықты  қысып  алып, 
шаһзадалар  отырған  ағаштың  тап  түбіне  қарай  келе  береді. 
Диюды  көріп  үрейлері  ұшып,  басқа  қашатын  жер  таба  ал-
май, екеуі ағаштың басына шықты».
«Жеті уəзірдің əңгімесінде»: «Бір патшаның Құдайдан ті-
леп алған баласын бір уəзірі алдап, айдалаға қаңғытып жібе-
реді. Патша өлген соң өзі таққа ие болуға құштар болыпты:
«Сахарада  жындар  бар,  орманда  арыстан  бар,  тауда  аю 
бар,  баланы  аңға  алып  шығып,  солардың  ортасына  апарсам, 
бірі болмаса бірі құртар. Соларға алып барайын депті» (Мың 
бір түн. 3-211).
Айтқанындай-ақ, түнімен қаңғып, басы ауған жаққа жүре 
берген  шаһзада  ойраны  шыққан  ескі  қаланың  орнына  тап 
болады.  Қорғанның  түбінде  сұлу  қыз  жолығып,  оны  артына 
міңгестіріп  алады.  Демалуға  аттан  түскен  қыз: «...отырған 
жерінен  қыз  болып  тұрмады, – көзі  шаладай  шатынап,  мұр-
ны  орақтай  оралып,  аузы  ақсиған,  жын  ба,  əйтеуір  бір  бəле-
нің  түсіне  кірді  де,  аттың  үстінен  шаһзаданы  жұлып  алды», 
– дейді (Сонда).
Осы  сияқты,  жын,  дию  араласқан  оқиғалар: «Əбу-Мұ-
хаммед-жалқау», «Аджиб пен Ғариб», «Көпес пен жын», т.б. 
кездеседі. 
«Сейфүлмəлікте»  Үнді  патшасы  Тəжүл-Мүліктің  қызы 
Дəулет ханымды жындардың Арзық патшасының баласы ұр-
лап  əкетеді.  Оның  тек  тағын  күзететін  алты  мың  əскері  бар. 
Жынның  мекені – Қылзам  қаласы  Үндіден 120 күндік  жол 
екен. 
Жынның шешесі сəуегейлерді жинап, бал аштырғанда: 
«Мұның  өлімі  адамның  шаһзадаларынан  болады», – де-
ген  соң,  сиқыршыларды  жинап,  баланы  шымшық  суретіне 
келтіріп,  кішкене  құтыға  салып,  теңіз  түбіне  жайғастырады. 
Оны  теңіздің  түбінен  тек  Сүлейменнің  жүзігін  суға  салып 
тұрып: «Осы  жүзіктегі  қасиетті  аттардың  құрметі  үшін 
Арзық  патшаның  баласының  аруағына  əпер!» – десе  ғана 
алуға болады екен. 
«Құтыны  сындырып,  кішкене  шымшық  торғайды  қолына 
ұстайды.  Сол  кезде  көкті  жаңғыртқан  үнмен  құс  қанаты-
ның  суылы  шықты.  Қалтыраған  қатты  үн: – Уа,  шаһзада, 
жанымды  қалдыра  көр!  Мен  барлық  мақсатыңа  жетуіңе  се-
бепші  болайын... – деді.  Ол  үнді  естіген  Дəулетханымның 
үрейі  ұшып: – Торғайды  тез  өлтіріп  жібер!  Жын  келіп  қал-
ды», – дейді.  Сейфүлмəлік  торғайдың  мойнын  жұлып  алды. 
Суыл  да,  үн  де  басылып,  жынның  денесі  өртеніп,  бір  уыс 
күл болды» (Мың бір түн. 4-58-59).
Сейфүлмəліктің  жынды  өлтіруі  оның  жаны  құтының 

209
208
ішіндегі торғайда болуы «Ер Төстік» ертегісіне ұқсас екенін 
көреміз.  Мұның  өзі  «Ер  Төстіктің»  оқиға  желілерін  «Мың 
бір түннен» қарастыру керек дейтін ойға жетелейді.
Сөзіміз  дəлелдірек  болу  үшін,  тағы  бір  «Ер  Төстік»  пен 
«Мың бір түн» сюжеттерінің екі тамшыдай ұқсас тұсына на-
зар аударайық:
Кітаптың  «Мəлике-Маран» (Жылан  əйел)  атты  əңгіме-
сінде  Жамсап  деген  жігіт  жер  астында  жылан  патшалығына 
тап болады:
«Айналасына  қараса,  күрсілердің  үстіне  ұзындығы  жүз 
кез  келетін  жыландар  жайғасып  алыпты,  су  жақтан  толып 
жатқан  ұсақ  жыландар  ирелеңдеп  келе  жатыр.  Олардың  ар-
тынан үлкен жыланның бірі төбесіне зүбəржат табақ көтеріп, 
тура  таққа  қарай  келе  жатты...  Табақта  айнадай  жарқ-жұрқ 
еткен  кішкене  бір  ақ  жылан  жатыр.  Оның  беті  адам  сияқты. 
Онан шыққан үнді естіп, барлық жылан күрсілерінен түсіп, ақ 
жыланға бас иді... Табақтағы жылан олардың отыруына рұқ-
сат  еткендей  ишарат  көрсетті,  жыландар  орындарына  жай-
ғасты. Жылан Жамсапқа қарап:
–  Мейман,  сіз  қайдан  келдіңіз? – деді  (Мың  бір  түн. 2-
437).  Соңында  Жамсап  жер  үстіне  қайтуға  рұқсат  сұрайды. 
Оқиғаның  бұл  тұсы  тура  «Ер  Төстік»  ертегісіндей  екені  көп 
дəлел  керек  етпейді.  Осындай  эпизодтар  «Сандыбадтың 
жеті сапарында» да бар екенін айтып өттік. 
«Қамұрұззаманда»  Деһнаш  дию  мен  Маймина  жын  екеу-
леп  Қамұрұззаман  мен  Мəлике  Бұдұрдың  қосылуына  себеп 
болады.  Ұйқыдағы  Мəлике  қызды  басқа  бір  шаһардан  кө-
шіріп əкеліп, қасына жатқыза салады. Жын жігітті бүрге боп 
оятады: «Ол оянып, қасында қызды көрді. Торғынға оранып, 
əтірі  танау  атып  тұр.  Кеудесіне  төңкерілген  екі  күміс  кесе-
дей қос алмасы көйлегін көтеріп, көз тартады. Маңдайын бас-
қан  кекілі  қара  судың  майда  толқынындай  бұйраланып,  тұ-
лымдап  тұр.  Жарқыраған  беті  күлімдеп,  құбылып,  сызатта-
нып  ашылған  жұқа  ернінен  маржандай  жарқырап  күрек  тісі 
көрінеді» (Сонда. 2-23). Шəдінің  «Хикаят  Қамұрұззаманын-
да» Мəлике Бұдұр – Сəида болып айтылады (Келімбетов Н., 
1974-87).
Жындар  бұдан  соң  Мəликенің  қасына  дəл  осылай  Қамұ-
рұззаманды  əкеліп,  қыз  бен  жігіттің  танысуына  себеп  бола-
ды. Сөйтіп жындар бұл сюжетте қайырымдылық істейді. 
«Қамұрұззаманның»  Пекинде  басылған  тағы  бір  нұсқасы 
бар  екен.  Ол  «Шалғын»  журналының 1985 жылғы  үшінші 
санында  Домалай  Нəсеұлының  тапсыруымен  бастырылған. 
Қисса,  əсілі, «Бақтиярдың  қырық  бұтағының»  бірі  болса 
керек.  Оқиға  «Мың  бір  түндегідей»,  Қамұрұззаманның  көп 
оқып  көргенінен  əйелдің  еркекке  опасыздық  жасайтынын 
біліп,  бойдақ  өтуге  бел  байлауынан  басталады.  Əкесі  оны 
зынданға  жаптырады.  Пері  патшасының  қызы  Гүлнəрайым 
көріп, Қашқаш жəне Дəһнус жын перілерге баяндайды. Арғы 
оқиғалары,  біз  бұрын  айтып  кеткендей,  бірдей  шығып  оты-
рады. Тек қыз ағасының аты өзгеше, Сəлиік.

жүктеу/скачать 1,39 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: