Алматы №1 (135) 2012
жүктеу/скачать 4,15 Mb. Pdf көрінісі
|
| Вестник КазНУ. Серия филологическая, №1(135).2012 71
қолданылып, бір семантикалық өріске жата- тын сөздер тобын туғызған [4, 382б.]. -а, -е Өздеріне негіз болған есімдер бағытымен қоз- ғалу: алыстау не жақындау етістіктерін құрай- ды: жөне, ұза, жола, тақа. Бізден ұзады, бізге тақады.- қы, - кі, - ғы, - гі - құйғы, орғы, өзге- лік етістің – т жұрнақты т‰рінде: құйғыт, орағыт т ‰рінде қолданылады. Т‰бір етістік + к‰рделі жұрнақты. - лат, лет, -дат, - дет, - тат, - тет қосымшалар -ла, -ле, -да, -де -та, - те және өзгелік етістің –т жұрнақтарының бірігуінен жасалған құранды жұрнақ. Бұл - лат формантты туынды етістіктер адамның және басқа қимыл иелерінің мезгіл және мекенмен қатысты болатын қозғалыс қимыл- дарын білдіреді. Мысалы, т‰нделету, Семей- лету, таулату, жоталату т.б. Олар таула- тып кешкісін ауылға жетіп қонды [7, 24 б. ]. - мала, -меле - домала, өрмеле; -а +-ла - қуала, - қыла: шапқыла. Қозғалыс етістіктерінің келесі жасалу тә- сілі – аналитикалық тәсіл. Бұл тәсілдің тіл дамуындағы маңыздылығы оның сөзжасау қабілетінің м‰мкіндігінің молдығымен сипат- талады. К‰рделі етістіктер. Қазақ тіліндегі к‰рделі етістіктер сөздік құрамнан қомақты орын алады. Олар аналитикалық тәсіл арқылы жа- салып, жеке дербес лексикалық бірлік болып саналады. Тілдің сөзжасам құбылысына жататын белгілі сөзжасамдық ‰лгі арқылы жасалып, к‰рделі қимылды білдіретін лексикалық бірліктер. К‰рделі етістіктер – бір лексикалық мағына білдіретін, ең кемі екі сыңардан жасалған, тілде жеке дербес сөздің қызметін атқаратын лексикалық бірліктер [6, 396 б.]. Ағылып келді, қашып кетті, барып келді, шаба жөнелді, кіріп шықты, келіп кетті, қайтып кет, қашып шық, келе кет, көшіп келді, тақап келді т.б. Мұндай құрылымды етістіктердің компоненттері тіл білімінде тірек компонент және ауыспалы компонент деп аталып ж‰ргені белгілі. Екі компоненті де қозғалыс етістіктерінен жасалған к‰рделі етіс- тіктер сөз жоқ к‰рделі қозғалысты атайды. Қазақ тілінің етістіктер ж‰йесінде к‰рделі етістіктер екі топқа бөлініп қарастырылады. 1. екі компоненті де етістіктен жасалған к‰р- делі етістіктер; 2. бір компоненті есім, екінші компоненті етістік. Екі компоненті де етіс- тіктердің тіркесуі арқылы жасалған етістіктер- ді А.Ысқақов құрама к‰рделі етістік деп атаса, Н. Оралбаева, Б. Қасымдар к‰рделі етістік деп атайды [6, 23]. Қосарлы етістіктер. Екі етістік қосарла- нып, бір ғана т‰бір сөз мағынасын білдіретін етістіктер қос т‰бір етістік деп аталады. Қазақ тіл білімінде етістіктен болған қос сөздердің барлығы да ‰стеуге жатқызылады. Қос т‰бір етістіктің алдыңғы сыңары өткен шақ кө- семше (-п,ып,іп) тұлғасында қолданылып, екінші сыңары етістіктің басқа грамматика- лық фомалармен т‰рленетін конструктивтік қызмет атақарады. Мысалы, алдап-сулау, қар- ғап-сілеу, бөліп-жару. Белгілі грамматикалық категорияларға тән біралуан сөздерден я қайталау, я қосарлану, я тіркесу арқылы к‰рделі сөз жасалады. Бірақ ол сөздерден жаңа лексикалық мағына тумайды. Олар тек грамматикалық мағына білдіреді. Етістіктер де (келе-келе, айта-айта, сөй-леп-сөйлеп, қарап-қарап) қайталанып жұмсалып, к‰рделі сөздер жасалады. Бір граммати-калық категорияға тән екі басқа сөзді қосар-лап жұмсап, к‰рделі сөз жасау да ‰йреншікті құбылыс. Мысалы, келіп-кетіп, жатпай- тұр-май, келген-кеткен (етістіктер) к‰рделі сөздер қосарлану арқылы жасалған. Бұл к‰рделі сөз-дердің де мағыналары жалпылау, жинақтау, болжалдау мөлшерлеу сияқты тұтас ұғымдар-ды білдіреді, демек бастапқы мағыналары өзгермейді. Қос сөздер - мағынасы жағынан тең мағы- налы екі сөздің қосақталып, бір мағыналы сөзге айналуының нәтижесі. Ашып-жауып, кіріпі-шығып, аударып-төңкеріп, босып-қа- шып қосарлананып келіп бір сөз ретінде жұмсалатын етістіктерді И.Е.Маманов қос т‰бір етістіктер деп атайды [7, 29 б.]. Келіп- кетті, кіріп-шықты, бұлардың барлығы к‰р- делі етістіктер. Осындағы төрт к‰рделі етіс- тіктің әрқайсысы біртұтас лексикалық мағы- наны білдіреді. Бұл тұрғыда оның мағына- сының туынды т‰бірлердің мағынасынан айырмашлығы жоқ. Бірақ туынды т‰бірлер дара ұғымды білдірсе, аналитикалық сөздер к‰рделі ұғымды білдіреді. Келіп-кет деген к‰рделі етістік әуелде келу, кету қиымылын білдіргені сөзсіз. Бірақ олар дербес сөз болу- дан қалып, біртұтас лексикалық мағынаға көшкен, осының нәтижесінде олардың құра- мындағы етістіктер дербес қимылды білдір- мей, к‰рделі қимылдың атына айналған. Тіркесу арқылы жасалған к‰рделі етістік- тердің мағыналық бірлігі жөнінде айтылған |