Алматы №1 (135) 2012

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №1(135).2012 73 
Р. Байымбетова, 
ф.ғ.к.А. Яссауи атындағы ХҚТУ-нің оқытушысы. Т‰ркістан қ. 
 
КӨНЕ Т‡РКІЛЕРДІҢ МИФОЛОГИЯЛЫҚ Д‡НИЕТАНЫМЫНДАҒЫ ҰМАЙ ЖӘНЕ
ҚҰТ ҰҒЫМДАРЫНЫҢ ТІЛДЕГІ КӨРІНІСІ 
 
Орхон ескерткіштері тілі деректері Ұмай 
культінің ‡ІІ-ІХ ғасыр т‰ркілері танымында 
ерекше орын алған қасиетті ұғымдардың бірі 
екенін көрсетеді. Адамзаттың өсіп-өнуінің 
пірі, отбасының қорғаушысы саналған Ұмай
ұрпақты аман-есен д‰ниеге келтіреді, сәбиді 
ауру-сырқаудан, көз, тіл тиюден қорғайды деп 
сенген көне т‰ркілер Ұмайды қасиетті Әйел-
Ана ретінде таниды. Т‰ркілердің мифология-
лық д‰ниетанымының басты ұғымдарының 
бірі Ұмайды грек аңыздарындағы Афродита-
мен, авесталық Ардвисура Анахитамен байла-
ныстырушы көзқарастар бар [1: 230 б.].
М.Орынбеков “Т‰рік пен монғол халықта-
рының салыстырмалы мифологиясында, әфса-
наларда Ұмайға монғолдың Этуген құдайы 
сәйкес келеді, себебі ол да ежелгі т‰ріктің қа-
сиетті “Отыкен қарашылығынан” шыққан. 
Ұмайды ежелгі ‰нді құдайы Умамен салысты-
рады, ол да Ұмай сияқты міндеттер атқарған. 
Ұмай деген сөздің өзі «бала орны», «ана іші»
және сондай ұғымдарға сәйкес келеді» [2: 152 
б.] дей отырып, Ұмайдың міндеті ең алдымен 
адам баласының тууын қамтамасыз ету, олар-
ды д‰ниеге аман-есен келтіру екенін айтады. 
Таулы Алтай өңірі Кудыргэ қорғаны маңынан 
табылған ‰ш м‰йіз тәрізді бас киімі бар әйел 
бейнесіндегі балбал тасты зерттеу барысында 
тарихшы-археологтар балбал таста өсіп-өну-
дің киесі, бала мен жауынгерлердің қорғау-
шысы қасиетті Умай бейнеленуі м‰мкін деген 
қорытындыға келген. Алтайлықтар мен те-
леуіттер арасында ‡ч М‰ст‰ Бай Оны (‰ш 
м‰йізді қасиетті ана) жайлы аңыз кеңінен та-
раған. Бұл аңыз Умай-Ананы аңшыларды же-
леп-жебеуші киесі ретінде танудан туған бол-
са керек. Ал балбал тастағы әйел бейнесінің 
басына ‰ш м‰йіз тәріздес ‰ш айрық бас киім 
кигізілуі сол өңірдегі ‡ч с‰р‰ «трехрогая 
Белуха» атты таумен байланыстырылады. Ол 
тауды шаман дініндегі т‰ркілердің қасиетті 
санауы, халық арасында ‡ч с‰р‰ тауының иесі 
Ымай/Умай т‰сінігінің қалыптасуы этнограф 
ғалымдарды Ымай мен ‡ч М‰ст‰ Бай Оны бір 
образ, ол таудың иесі, сол тауды мекендей- 
тін аң-құстардың киесі, көне т‰сінік-таным
бойынша балбалтастағы Ұмайдың бас киі-
мінде ‰ш шыңнан тұратын таудың символи-
калық бейнесі кескінделген деген тұжырымға 
әкеліп отыр [3: 231,232 бб.]. С.Қондыбай кей-
бір зерттеушілер Умай образын иран мифо-
логиясындағы көлеңкесін т‰сіру арқылы адам-
ға бақыт әкелетін Хумай/Құмай деген құс- 
пен байланыстыратынын айта отырып, өз пікі-
рін білдіреді: “Скорее всего, наоборот, генети-
ческий образ птицы Кумай восходит к образу 
древнетюркской богини Умай – прародитель-
ницы всего живого, олицетворению плодоно-
сящего начала в мире. В древнетюркском 
языке слово умай означало также послед ро-
женицы, а, согласно казахским поверьям, 
послед (плацента, казахск. жатыр, жолдас, 
перде
) считался двойником новорожденного, 
его близнецом. В этом соответствии отражены 
представления о двойственности природы Ие-
Ма” [2: 131 б.]. Көне т‰ркілер д‰ниетанымын-
дағы Ұмай анаға деген ‰лкен құрмет «Тәңірі 
мен Ұмай арасындағы жұбайлық сипаттағы 
қарым-қатынас жайлы аңыз-афсаналар негі-
зінде қалыптасқан» деген көзқарастар да бар 
[4: 133 б.].
‡ІІ-ІХ ғасыр т‰ркі жазба ескерткіштері 
тілінен көне т‰ркілер танымындағы Умай бей-
несінің сакральды сипаты айқын көрініс тап-
қан. Мысалы: On jaљta Umaj teg цgьm qatyn 
quutyŋa inim Kьl-tigin er at boldy. Alty Jigirmi 
jašyŋa ečim qaγan ilin tцrьsin anča qazγandy. 
Alty čub soγdaq tapa sьledimiz, buzdymyz. 
Tabγač oŋ-tutug biš tьmen sь kelti. Sьŋьšdimiz 
«Он жасында Ұмай тектес шешем қатынның 
құтына (бағына) інім К‰лтегін ер атанды. Он 
алты жасында Ағам қағанның ел-жұртын
сонша меңгерді. Алты баулы соғдаққа қарсы 
соғыстық, талқандадық. Табғач Оң тұтұқтың 
елу мың әскері келді. Соғыстық.» (КТ‰) [5: 
179 б.] деген сөйлемнен т‰рілердің ананы, 
д‰ниеге ақылды да ерж‰рек ұл әкелген хан 
әйелдерін т‰ркілер Ұмайға теңегенін, батыр 
ұлдың өсуіне жағдай жасаушы кие ретінде 
танығанын аңғарамыз. Ал Тониқук ескерткіші 
мәтініндегі Kelmisi alp tedi, tujmady. Teŋri 

жүктеу/скачать 4,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: