Алматы №1 (135) 2012
жүктеу/скачать 4,15 Mb. Pdf көрінісі
|
| 70 ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. №1(135).2012
Қазақ тілінің т‰сіндірме сөздігінің сөзтізбе құрамында қазақ тілінде дау тудырмайтын етістік тұлғалары: т‰бір етістіктер, туынды т‰бір етістіктер, біріккен, кіріккен етістіктер, қосарлы етістіктер, құранды етістіктер, к‰р- делі етістіктер реестрге т‰скен. Олар қазіргі таңдағы қазақ әдеби тілінің нормалары негі- зінде қалыптасқан тұрақты тұлғалар. Қазақ лексикографиясында т‰сіндірме сөздіктерде етістіктер атау сөз ретінде екі т‰рлі формада беріледі: - у тұлғалы тұйық рай формасында, бұйрық райдың 2-жақ жекеше т‰рінде келеді. Кел, кет, ал, бар, ж‰гір, т.т. ж‰здеген тума т‰бірлер өзге сөз таптарынан іс-әрекет, қимылды беру мағыналарымен ғана емес, осы қалыптағы грамматикалық мағыналары және одан әрі етістікке тән морфология-синтаксис- тік барлық ж‰йелі қасиеттерімен өзгешеле- неді. Қай сөз табынан болса да, етістік жасай- тын кез келген жұрнақ бір өзі сол морфоло- гия – синтаксистік етістік сипатын т‰гелімен бойына сыйдырады. Жұрнақтың мағыналық қасиет ‰стейтін құдіреті осында [6, 377 б.] Негізгі бір буынды қозғалыс т‰бір етіс- тіктер көбіне бір буынды болып келеді. ас, кет, кел, бар, қайт, ж‰з, ж‰р, шық, мін, т‰с, көш, қу, қаш, өт, ұш, бос, без, ақ, бат, ер, оз, өр, ен, тарт, ау, жел, жет, жорт, зыт, жыт, кез, там, шап т.б. Негізгі екі буынды қозғалыс т‰бір етіс- тіктер: самға, құди, ш‰йіл, ұмтыл, с‰йре, жыл- жы, жөңкі, ж‰гір, сырғы, қарғы, құла, секір, сандал, с‰ңгі, тара, айда,, ж‰йткі, жосы, жөне, құйғыт, айнал, қозғал, кілкі, қалқы, тарт, тақа, ұза, шоршы, шұба, ыршы, ілбі, ілес т.б. Қозғалыс атаулары ретіндегі етістіктердің синтетикалық жасалу жолы. Синтетикалық сөзжасам тәсілдердің ішін- дегі ең өнімді тәсіл. Бір мағынаны ‰стейтін тұлға бірнеше негізге жалғанып, себепші ма- ғынадағы семаға сай жаңа мағыналардың тууына себеп болады. «Қазіргі синхрондық тіл білімінде бұл аталған тәсілдің белсенді қол- данылуының себебі, өзіндік ішік ерекшелік- тері арқылы анықталады: 1. Бір сөз тудырушы тұлға бір семантикалық өрісте жататын сөз- дерге жалғана алады; 2. Бір сөз туғызушы тұлғаның туғызатын мағынасы ұқсас жақын болады; 3. Сөзжасамдық жаңа мағына себепші негіз арқылы айқындала алады» [6, 209 б.]. Туынды қозғалыс етістіктерінің аталмыш тәсіл арқылы жасалуында -ла, -ле аффикс- терінің орны ерекше Бұл тұлғаның сөзжасам- дық қызметі ерекше. Тұлғаның негізгі ‰стей- тін мағынасы іс-әрекеттің белгілі объекті, құрал, құбылыс арқылы қайталана орын- далуы, д‰ркіндігі. Осыны өзек сема деп т‰сі- нуге болар еді. Себебі -ла, -ле тұлғасының негізінде туындайтын -лат, -лет, -лас, -лес, - лан, -лен тұлғаларының негізгі, өзек семала- рында осы сема сақталып, кейін ерекше сема- ға ие болады. Тұлғаның негізгі қызметі – де- нотатты қимылға қозғалысқа келтіру, демек, архисемасы қимылға, қозғалысқа байланысты, әрі қозғалыс пен әрекеттің д‰ркіндігі, қайта- лануы, созылыңқылығы семасы бар болған деп пайымдауға болады. Біздіңше, -ла, -ле қозғалыстың, іс-әрекеттің орындалу сипаты- ның жалғасатыны, д‰ркіндігі, орындалу амалы мен сипаты Сондықтан да -ла, -ле тұлғасы кез-келген семантикалық жағынан ‰йлесімді болатын зат есімге бірден жалғанып, іс-әре- кет, қимыл мағынасын ‰стейді. Әрі өзінің ерекше семасын ‰стейді. - ла, ле жұрнақтары. - ла, ле жұрнағы барлық сөз табына (есім- діктен басқа) жалғанып, алуан т‰рлі етістіктер жасайды. «Мезгіл және мекен ‰стеулеріне, амал ‰стеулеріне – ла, - ле жұрнағы жалғанып пайда болған туынды етістіктер» салт етістік тобына жатады да, адамның не басқа заттың қозғалыс, қимылын және өзгеру к‰йін біл- діреді. Не де болса ілгерілей берейік, - деді Балағазы (М.Әуезов) [7, 17 б.]. Ілгері, кейін, жоғары, төмен, ылди, құлди т.т. нақты мекендік ішкі пысықтауышы мен қозғалуы бір ғана етістікке саятын: ілгеріле, кейінде, көлденеңде т.т. туынды т‰бір етістік- тер бар [6, 382б.]. Бұл етістіктер көбінесе қоз- ғалыстың бағытын білдіретін сөздерге жал- ғануы арқылы жасалады. Мысалы, жоғарыға қарай ж‰рді – жоғарыла; ілгері қарай ж‰рді – ілгеріле, ылдиға қарай ж‰рді – ылдилады. Бағыт және қозғалыс бір сөзбен беріледі. ‡стеу + - ла. Жоғарыла, төменде, биікте, ілгеріле, кейінде, ылдила, құлдила, өрле, төрле, кейінде т.б; Сын есім + ла, ле : жақында, алыста, жуықта; Зат есім + - ла: аяңда, жорғала, жағала, текіректе, еңбекте, б‰л- кекте, қабырғала; Еліктеуіштер + - ла: зула, зырла, зымыра, қаздаңда, балпаңда, зуылда.-а, -е тұлғасының мағынасын тарихи тұрғыдан зерттеген ғалымдар аффикстің есімдерден етістік жасауда -ла аффиксімен параллель қол- данылатындығын айтады. Автордың пікірін- ше, -ла, -а тұлғалары көне тілде параллель |