Алматы №1 (135) 2012
жүктеу/скачать 4,15 Mb. Pdf көрінісі
|
| Вестник КазНУ. Серия филологическая, №1(135).2012 77
Қиынын келтірмей құрастырған сөйлем, не тіпті сөз болмай шығады да, немесе, айтайын деген сөзің болмай, басқа бірдеме болып шығады» [2, 157 б.], – деген анықтамасы қа- зіргі сөз тіркесінің анықтамасына біршама жақын келетін сияқты. Ал: «Сөйлем ішінде сөздер бірін-бірі ерте де, біріне-бірі ере де байланысады. Еруші сөзді жетек сөз, ертуші сөзді жетекші сөз дейміз» [2, 161 б.], – деген пікірі арқылы қазіргі кезде бағыныңқы сыңар, басыңқы сыңар деп атап ж‰рген сөз тірке- сіндегі сабақтаса байланысудың заңдылығын дұрыс аша білген. Х. Басымовтың: «Кейбір анықтауыштар басқа бір м‰шені анықтап қабысып келумен қатар өзді-өзін де анықтап қабысып келеді» деген пікірі сөйлем м‰шелеріне қатысты ай- тылғанмен, анықтауыштық қатынастағы қа- быса байланысқан сөз тіркестеріне де қатысты екендігіне талас туындамаса керек [3, 32 б.]. Ал Ә. Ермеков: «Бұл сөйлемнің бастауышы... «ол» деген сөз; бұл... «ұстады» деген етістік баяндауышты өз ыңғайына бағындырып, мең- геріп тұр және өзінің баяндауышымен қиысып тұр», – деп, бастауыш пен баяндауыштың қиыса байланысатындығы туралы айтса, со- нымен қатар, толықтауыш пен пысықтауыш- тың баяндауышқа меңгерілетін дұрыс көрсет- кен [4, 68-70 бб.]. Міне жоғарыда аталған еңбектерден сөз тіркесінің әлі де болса жеке сала ретінде та- нылмағанын, оның (сөз тіркесінің), көбінесе, сөйлем м‰шелеріне қатысты мәселелер төңі- регінде әңгімеленіп келгенін байқаймыз. Жалпы тіл білімінде сөз тіркесі сөйлем ішінде қолданыла ма, әлде сөйлемнен тыс па деген сұрау туындағаны белгілі. Осыған бай- ланысты тілші ғалымдардың пікірі де т‰рліше. Бұл жөнінде пікір таласы орыс тіл білімінде де, т‰ркітануда да орын алды. Мәселен орыс тіл білімінің көрнекті өкілдері В.В. Вино- градов, В.В. Бабайцева, А.И. Смирницкийлер сөз тіркесіне номинативті қасиет тән екендігін айтса, оны қазақ тіл білімінде К. Аханов та қолдайды. Ал Ю.В. Фоменко, А. Моисеевтер сөз тіркесінің номинативтілігін жоққа шыға- рады. Сөз тіркесі – сөйлемнің материалы. Cөз тіркесі «сөйлем құрамында ғана және тек сөйлем арқылы ғана тілдің коммуникативтік құралы ж‰йесіне ене алады» [5, 231 c.]. Ол туралы «Қазақ тілінің грамматикасында»: «Сөз- дер өзара тіркесу арқылы сөйлем құрамына енеді. Сондықтан сөз тіркестері – сөйлем құраудың шоғырланған материалдары», – десе [6, 8 б.], Ж.А. Жакупов: «...сөз тіркесі – шикі- зат қана, сөйлемнің материалы ғана емес, өзі- нің байланысу т‰рлері мен тәсілдері арқылы сөйлемнің ғана, орамды тілдің (связная речь) ой жалғастыру мақсатында дайындалған құ- рылымдық тетігі», – деп тұжырымдайды [7, 68 б.]. Ең алдымен, сөз тіркесінің ережесі, олар- дың тіркесу амалдары мен байланысу форма- лары жайында көптеген пікірлер айтыла бас- тады. С. Аманжолов сөз тіркестерін сөйлем м‰- шелері аясында қарастырғаны белгілі. Автор «Қазақ тілі ғылыми синтаксисінің қысқаша курсы» деген еңбегінде сөйлем м‰шелерінің өзара грамматикалық байланысуы, қарым- қатынасқа т‰суін төрт т‰рге бөліп қарасты- рады: қиысу, меңгеру-меңгерілу, қабысу, жа- насу. Осылармен бірге байланысудың бесінші т‰рі ретінде сөйлем м‰шелерінің орналасу тәртібін қосады [8, 148 б.]. Қазақ тіл білімінде сөз тіркесі синтаксисі- нің арнайы қарастырылуы 1950 жылдардан басталады әрі оның синтаксистің жеке саласы ретінде қарастырылуында проф. М. Балақаев- тың еңбегі зор. Міне осы кездерден бастап сөз тіркестерінің басыңқы сыңарының қандай сөз таптарынан жасалуына қарай есімді, етістікті деп берілуі орын алса, М. Балақаев меңгеруге қатысты есім мен етістіктің бірлесіп келуі нәтижесінде ортақ меңгеру деген терминді енгізгені белгілі [9, 399-406 бб.]. Соның негі- зінде проф. Т. Сайрамбаев сөз тіркестерінің есімді, етістікті және ортақ басыңқы деп бере келе, енді ортақ меңгеруден басқа тілімізге ортақ қабысу, ортақ матасу т‰рлері енді [10, 30-34 бб.]. Ол туралы автор: «Сонымен біз сөз тіркесін басыңқы сыңарына қарай енді есімді, етістікті, ортақ басыңқы деп топтай келіп, іштей 1) ортақ қабыса байланысқан сөз тір- кесі, 2) ортақ матаса байланысқан сөз тіркесі, 3) ортақ меңгеріле байланысқан сөз тіркестері деп бөлуді практикалық та, теориялық та жа- ғынан дұрыс деп білеміз», – дейді [10, 33 б.]. Жалпы сөздердің байланысу формалары, олардың есімді және етістікті т‰рлеріне жат- қызу туралы талас мәселелер әлі де болса бар. М. Балақаев есімді сөз тіркестеріне матасу, меңгеру, ортақ меңгеру, қабысуды, ал етістікті сөз тіркестеріне меңгеру және қабысуды жат- қызса, проф. Т. Сайрамбаев: «...біз баян- |