А. Мухамеджанова, Т. Ахметова

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №1(135).2012 279 
Л. А. Мекебаева, 
Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Мемлекеттік тіл кафедрасының 
аға оқытушысы, ф.ғ.к. 
 
КӨРКЕМ СӨЗДІҢ ЗЕРГЕРІ 
 
 
Қазақ әдебиетінің даму арналарынан проза 
жанрының бағыт-бағдарларымен бірге – «жаңа 
дәуір эпопеясы» (В.Белинский), «ұлы әңгіме» 
(А.Байтұрсынов) – деп бағалаған романның да 
бітім-болмысы, жанрлық-көркемдік қырлары, 
тұтастай табиғаты терең танылады. Сонымен 
қатар қазақ әдебиетінде роман жанрының та-
рихы мен теориясы тақырып табиғатымен, 
мазмұн, т‰р ерекшеліктерімен, суреткерлік 
әдіс-тәсілдерімен де дараланады. Романда су-
реттелетін дәуір дидары, ондағы өмір шын-
дығы мен көркемдік шешім сипаттарын ашуға 
арналған еңбектер туды. Олар баяндау ‰лгісі-
не қарай әлеуметтік, мемуарлық тарихи, отба-
сылық-тұрмыстық, ал поэтикалық бітіміне 
сәйкес роман-пародия, роман гротеск, тақы-
рыбына қарай жастық, махаббат, соғыс т.б. 
болып ж‰йе құрайды. Бұдан басқа ашық, жа-
бық романдар, саяси-философиялық, мемуар-
лық, лирико-драмалық роман, роман-памфлет, 
роман-сапарнама, роман-трагедия т.б. т‰рлері 
де бар.
Қазақ прозасының бастапқы кезеңдерінде 
– Абай қара сөздерінің, Ыбырай әңгімелерінің
әсер, ықпалы мол болды. Сондай-ақ «Бақыт-
сыз Жамал», «Қалың мал», «Қамар сұлу» ро-
мандырының жарық көруі – ХХ ғасырдың 
басындағы ұлттық прозаның қалыптасу, даму 
жолдарын кеңінен танытты.
Басты ерекшелігі: « ... ХХ ғасырдың ба-
сында жазылған шығармалардың көркемдік 
деңгейлері әркелкі екені белгілі. Ақынның не 
жазушының білімі мен біліктілігіне, таным 
өрісіне, шығармашылық шеберлігіне сай т‰рлі 
деңгейде жазылуы заңды да. Өйткені ол кезде 
прозамыз ‰йрену, қалыптасу сатысында еді. 
Ал олардың ортақ жетістігі бұл шығарма-
лардың роман жанрының алғашқы қарлығаш-
тары болуымен бірге, замана шындығын ашып 
көрсетуде ілкі қадам жасап, прогресшіл ой-
пікірді дәл уақытында айта біліп, ұлттық сөз 
өнерінің қажетіне жарап, кейінгі өскелең про-
замыздың дамуына игі әсерін тигізуде», - еді 
(1, 104б.). 
Ұлттық сөз өнерімізге айрықша еңбек сі-
ңірген Ж.Аймауытұлы проза жанрында өнімді 
істер атқарды. Ең алдымен, шағын жанрдан
көлемді романға дейін өнімді еңбек етті. Со-
ның ішінде 1916 жыл оқиғасы мен қазақ 
әйелінің өмір тағдырын арқау еткен – «Қарт-
қожа», «Ақбілек» романдарының алатын орны 
да, маңызы да зор.
Роман табиғаты мен көркемдік-стильдік 
сипаттары туралы академик С.Қирабаев: «Бұл 
қазақ кедейінің өмірін, оның әлеуметтік бей-
нелеуге арналған қазақ әдебиетінің алғашқы 
елеулі шығармасы» десе, (2, 6б.) профессор 
Р.Сағынбекұлы: «Автор романның ‰ш бөлі-
мінде Қартқожаның адамдық, азаматтық әле-
мін, жаңалық-жақсылыққа құштар көңілін ке-
зең келбетіне сай суреттеп, сол арқылы есею, 
өсу жолдарын тартымды баяндайды», - деп 
жазады (3, 49б.). 
Роман табиғаты мен жазылу сыр-сипатта-
рында да өзіндік өзгешеліктер бар. Ақын-қа-
ламгер Д.Әбілев «Ж‰сіпбек аға» атты естелі-
гінде романның жазылу тарихынан былай деп 
бірсыпыра мағлұматтар береді: «Не жазғалы 
ж‰рсің? Нені өрнектеп жатырсың?» деп сұра-
ғанда С.Дөнентаевтың сұрағына Ж‰сіпбек:
– Екі романға ойым бар, Сәбит! Бірінің 
аты – «Қартқожа», екіншісінің аты – «Ақбі-
лек» болмақ керек. Мұнымның өзі к‰лкілі-ау 
деймін. Құрсақта әлі қимылдай да қоймаған 
балаға ат қойған әке тәрізді боп отырмын-ау 
өзі.. 
Сәбит: 
– Ондай парзентке б‰кіл ел боп зәруміз 
ғой. Перзентіңнің екеуінің аты да
періштенің құлағына шалынсын! 
Мағаз аға: 
– Әлгі ... ертегідегі «Қарт қожақ» батыр 
ма оның?
Ж‰сіпбек: 
– Ертегідегі Қарт қожақ емес, Маға. Б‰-
гінгі Жұман ақсақалдың баласы – Қартқожа. 
Білесіз. Өзіңіздің Қартқожаңыз.
– Соны роман етпексің бе?
Ж‰сіпбек:
– Ия, Маға! Гәп, міне, сіздің осы таңда-
нуыңызда.
Тасқа ылғи қына шыға бермейді. Шынар 
шығаруымыз керек. Кешегі 

жүктеу/скачать 4,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: