Алматы №1 (135) 2012

356 ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. №1(135).2012 
райына азды-көпті ерекшелік енгізеді. Мысалы, 
Банан жапырағының әр сласында үлкен-үлкен 
банан жемістері өседі (М. Әуезов). Ұзын-ұзын 
сарайлар, кең-кең қоралар көрінеді (С. Мұқанов). 
Бұл сөйлемдердегі үлкен-үлкен банан, ұзын-
ұзын сарайлар, кең-кең қоралар деген тіркес-
тердегі қайталанған сын есімдер бір жағынан 
өздері анықтайтын заттардың көптігін білдірсе, 
екіншіден сол заттардың бәрі де (я ол заттардың 
әрқайсысы да) бір сипатты, бір реңкті,бір са-
палы екенін білдіреді. 
Сонымен қатар, қайталанған сын есім анық-
тауыш болғанда, анықталатын зат есімге көптік 
жалғауы жалғанбаса да оның көп екені білінеді. 
Бірақ әдетте, көптік жалғауының жалғанып тұр-
ғаны дұрыс. Ал, анықтауыш қосарланған сын 
есім емес жалаң сын есім болғанда көптік мағы-
нада қолданылуға тиісті зат есімге көптік жал-
ғауы қайтсе де жалғануы шарт. Мысалы, үлкен 
үй және үлкен үйлер: үлкен-үлкен үй және үлкен-
үлкен үйлер. 
Жалпы алғанда бір сөздің қайталануы ар-
қылы жасалатын күрделі есімдер күнделікті 
өмірде кездесетін заттарда я басқа құбылыс-
тарда және олардың әр түрлі қарым-қатынаста-
рында болатын көбею, топталу, есептеу, жік-
телу, саралану, бөліну, жекелену сияқты жай 
күйлерді көбейтіп топ-тобымен я бөліп жік-
жігімен я саралап сала-саласымен атап анықтап 
білдіретін форма ретінде қызмет етеді. Қос 
сөздердің бұл ерекшеліктері олардың қосарлан-
ған формаларында әрқилы жалғау және басқа 
қосымшалар жалғанып қолданғанда сөйлемде 
өте жақсы айқындала түседі. Мысалы, Олар 
көше-көшені бойлатып,өзді-өзі сеңдей соғылы-
сып қалып жатыр (Ғ. Мүсірепов). Ботакөз үй-
үйдің арасымен келе жатты (С. Мұқанов). 
Осындағы көше-көшені сөзі бір ғана көшені 
емес бірнеше көшені және оның әрқайсын деген 
семантикалық-грамматикалық мағынаны білдір-
се, үй-үйдің сөзі әр үйдің я барлық үйдің деген 
сара ұғымды білдіреді. 
* * * 
В статье рассматривается лексико-грамматические особенности компонентов парных слов. 
* * * 
The article deals with the lexical and grammatical features of the components of paired words.