Алматы №1 (135) 2012
жүктеу/скачать 4,15 Mb. Pdf көрінісі
|
| 56 ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. №1(135).2012
дай-ақ, құбылыстың қарапайым байланысын да білдіреді, мұнда тіл адам ойлауының да- муындағы санмен тікелей байланыстылығы көрінеді. Квантор сөздердің семантикасы мен прагматикасы арнайы зерттеуді керек етеді деп ойлаймыз. Квантор сөздердің семантика- лық, прагматикалық ерекшелігін жан - жақты талдауға арналған лингвистикалық жұмыстар көп емес. Есептік те – сапа сияқты ойлау ка- тегориясында көрінетін тұрмыс сипаттарының бірі. Есептеудің ойлау категориясы – бір жа- ғынан дискретті ‰здіксіз есептеу болып көрі- нетін, екінші жағынан дискретті емес ‰здіксіз есептеу болып көрінетін тұрмыстың есептік анықтамасының нәтижесі. Біріншісі есептеу арқылы анықталады, екіншісі өлшем арқылы анықталады. Есептеудің осы ойлау категория- сына сәйкес сан мен өлшем анықталады. Қа- зіргі қазақ тілінде есептік қатынас құралдары- ның дамыған ж‰йесі бар, ‰ш мағыналық топқа бөлуге болады: 1) нақты есептік мағына: а) сан есімдер арқылы беріледі; б) көптік мағынаны, жекелік мағынаны, жұп мағынаны білдіретін сөздер, 2) квантор сөздер (бәрі, барлығы, әр- бірі, т.б.) арқылы берілетін нақты есептік мағына; 3) морфемалар (- лар – лер; -тар – тер; -дар – дер) арқылы жасалатын абстрактілік есептеу мағыналы сөздер. Сан категориясының тілдік көрінісі ұсы- нылған топтауда көрініп тұрғандай өзінің мағынасы жағынан бірыңғай емес, көптік ұғымның белгілі де, белгісіз де компонент- терін қамтиды. Қазақ тілі есептік мағынаны білдіретін лексикалық, грамматикалық құрал- дарға бай, біздің байқауымызша бұл сипатты бірқатар сөз табы әр т‰рлі деңгейде білдіре алады: сан есім, зат есім, есімдік, сын есім, ‰стеу, етістік. Белгілі көптік мағынаны 1) зат есім (жұп, егіз, дует, трио, квартет, онк‰ндік) сөздері білдіре алады; 2) сын есім (бойдақ, жалғыз, жұп – жұбы- мен, сыңар); жалғызға қатысты сөз тіркестері: жалғыз бала; жалғыз ағаш; жалғыз - ақ; жалғыз қалу; жалғыз аяқ жол, жалғыз ауыз сөз; жалғыз басты адам; жалғызбастылық; жалғыз ғана; жалғыздан - жалғыз; жападан жалғыз; жапандағы жалғыз ‰й, жалғыздық,жалғыз - жалғыздан; жалғыз - жалқы; жалғыз - жарым; жалғызсырау, жал- ғызілік; жалғызіліктілік; жар дегенде жалғы- зым. 3) есімдік (әрбір, кейбір); 4) ‰стеу (бір рет, екі рет, ‰ш рет) білдіре алады. Белгісіз көптік мағына лексикалық та, грам- матикалық та құралдармен беріледі. Мына лексикалардың мағынасы (отбасы, ұжым, то- быр) белгісіз көптікті білдіріп тұр. Бұл тұр- ғыда «жалпы», «жеке» деген философиялық ұғым да байланысты. Сан ұғымы, есептік сипаттама басқа да тіл- дік құралдар арқылы берілетіні мысалдар арқылы байқалып тұр. Олар сандық ұымды білдіретін өріске топтастырылған. Сан өрісінің орталық және перифериялық өрісін сипаттайық. Бұл өрісте екі орталық бар: 1) сөздердің лексика – грамматикалық топтары – сан есімдер; 2) басқа сөз таптарындағы сан ұғымына қатысты құрылымдар. Құрылымдық деңгейде бәріміз сан есім т‰рлерін оқытып ж‰рміз, алайда есептік си- паттаманы білдіретін басқа синтаксистік құ- рылымдарға назар аудармай немесе бір өріске жинақтамай келеміз, Осы категория да се- мантикалық жағынан бір блокқа топтастырыл- май, шашыраңқы тұрғыда оқытылып келеді. Сандық ұғымды білдіретін лексикалық, грам- матикалық амалдардың айырмашылығын ашып жазу керек. Сан есімдер аты айтып тұрғандай сан, есеп идеясын білдіреді. Ал грамматика- лық сан жалғау, жұрнақтың негіздің өзгеруі арқылы беріледі. Лексика – грамматикалық құралдардың пе- рифериясын сан мағыналы есімдіктер (қаншама, сон- шама, мұнша, сонша, әлденеше), жалпылау есімдіктері: бәрі, барлық, бар-ша, бар ( бар адам); лексемалары көптік мағына білдіріп тұрғаны белгілі. белгісіздік есімдігі: біреу, кейбіреу, бір- неше, көп, аз ұғымына қатысты сөздер. жарым - жартылай, бірді – екілі, бол- машы бірдеңе сияқты сөздер; сан есіміне жасалған әр т‰рлі сөз табын- дағы сөздер (екілік, екі еселеу, екеуміз, екін- шіден, өлшемді білдіретін сөздер - единицы из- мерения (метр, литр, тонна, минут; зат есіммен, сын есіммен тіркесе оты- рып, белгісіз ‰лкен затты, немесе кіші затты білдіретін сөздер (таудай талап, бармақтай бақ; теңіздегі тамшыдай, т‰ймедей ой т. б.) |