Алматы №1 (135) 2012
Ettirgen Anlamındaki Ettirgenler
жүктеу/скачать 4,15 Mb. Pdf көрінісі
|
| Ettirgen Anlamındaki Ettirgenler
I. Hal: Canlı bir varlığın canlı bir varlığa etkisi. Etki eden özne, etki edilen nesne durumundadır. Bu durum farklı bir yapı gösterirken başka dil unsurları da göz önünde bulundurulur. a) Etki eden ve etki edilen canlı varlıkların pasif olma özelliği, b) Etki edenin, etki edilene nasıl, ne şekilde etki ettiği, 1. Etki eden varlık aktif olarak etki edileni bir hal, bir biçime getirmek için fiziki eylemde bulun- maktadır. Etki edilen burada pasiftir. Örn.: Mode atasın öl-tür-dü. (Sıdıkbekov 1989: 154) Mode babasını öl-dür-dü. 2. Etken varlık aktif olarak etki edilene psiko- lojik etki eder. Örn.: Ermeginq baatır boldu dep süyün-t-ö- sünq, Eldiyar (folklor) Ermek’in kahraman oldu diye sevin-dir-ir-sin, Eldiyar. 3. Etki eden, etkileneni aktif olmaya zorlar. Цrn.: Ekцц Er-Kişini şaş-tır-dı. (Sıdıkbekov 1989:380) İkisi Er-Kişi’ye acele ettirdi. 4. Hem etki eden hem de etki edilenin ikisi de eşit kertede aktif rol oynar. Geçişli fiillerden türe- miş olan ettirgen fiillerin çoğunluğunda bu özellik sözkonusudur. Burada eylemi gerçekleştirenin de aktifliği sözkonusudur. Al ayalına tamak dayarda-t-tı. O hanımına yemek hazırla-t-tı. 5. Etkin varlık etkilenen varlığın hareketini en- geller. Bir kişi kök kaşkanı tosup buydal-t-tı. (Kasım- bekov 1970:76) Bir kişi gök ala atı dur-dur-du. 6. Etki eden pasif, etki edilen aktif olabilir. Çal ceke körünüşü menen oturgandardı özünö kara-t-tı. (Jantöşev 1978: 24) İhtiyar, fiziki görünüşüyle oturanları kendisine bak-tır-dı. II.Hal: Canlı varlığın cansız varlığa etkisi. Etkin varlık nesne ve aynı zamanda eylemin öznesi duru- mundadır. Ettirgen geçişsiz fiillerden yapılır. Bu durumda eylemi yapan, etken varlığın kendisidir ve eylemsel durum değişikliğine neden olur. Men öz kılıçımdı kurçu-t-tu-m. (Sıdıkbekov 1989: 364) Ben (kendi) kılıçımı keskinleş-tir-di-m. David kazanga suu kuyup, ottu tutan-dır-dı. (Jantöşev 1978: 198) Devid kazana su koyup ateşi tutaş-tır-dı. |