Алматы 2010 Мұхитдин Исаұлы Қайрат Жолдыбайұлы ислам ғылымхалы
жүктеу/скачать 2,11 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Парыз намаздар Парыз намаздар
- Ислам ғылымхалы Бамдат (таң) намазы
- Намаз Бесін намазы
- «Күн батысқа ауғаннан, түн қараңғылығына дейін намаз оқы»
- Ислам ғылымхалы
- Намаз Мұстахап уақыттар
- Нәпіл намаз оқудың мәкрүһ уақыты
- Намаздың бес уақыт болуының хикметтері
- Намаздың парыз болу шарттары
- Ислам ғылымхалы Намаздың сыртқы және ішкі парыздары
- Сыртқы парыздары 1. Хадасаттан тазалық (Рухани тазалық)
- «Ей, иман еткендер! Намазға тұрарда жүздеріңді, қолдарыңды шынтаққа дейін жуыңдар. Бастарыңа мәсіх тартыңдар, және екі тобыққа
Намаз түрлері Намаз үшке бөленеді: 1) Парыз 125
М. Фатхуллаһ, Мұхаммед пайғамбар − ғаламның рақым нұры. Дәуір баспасы, Алматы, 2004 ж. (ауд: Ахмет Әшен) 119 Намаз 2) Уәжіп
3) Нәпіл Ханафи мәзһабынан басқа мәзһабтар «уәжіп үкімі» дегенді қабыл етпейді. Олар парыз және нәпіл деп на- мазды екіге бөледі: Парыз намаздар Парыз намаздар – «айн парыз» (жалқы парыз), «кифая парыз» (жалпы парыз) болып екіге бөлінеді. Айн парыз намаз – балиғатқа толған барлық мұсылмандарға парыз, әрқайсысы оларды жеке-жеке іске асыруға міндетті. Айн парызға бес уақыт намаз бен жұма намазы жатады.
Жұма намазы – сол күнгі бесін намаздың орнына жамағатпен оқылатын екі рәкат намаз. Жұмадан кешіккен сол күннің бесін намазын оқиды.
әуелі жақындары мен таныстары, жалпы мұсылмандардың оқитын жаназа намазы. Бұл намазды бірнеше мұсылман оқыса жетіп жатыр. Басқалары оқымағандықтары үшін жауапты болмайды. Намаздың сауабын оқыған ғана алады. Ал, ешкім оқымаса бәрі күнәһар болады. Уәжіп намаздар Уәжіп намаздар – мұсылманның іс-әрекетіне байла- нысы жоқ және тікелей байланысы бар уәжіп деп екіге бөлінеді. Бірінші топтағы уәжіп намаздарына – құптан намазынан кейін оқылатын үш рәкат үтір намазы мен Рамазан және Құрбан айтта оқылатын айт намазда- ры жатады. Екінші топқа нәзір (атау) намазы, қателік
120 Ислам ғылымхалы сәждесі және басталып, аяқталмай бұзылған намаздың қазасы жатады. Нәзір намазы – адамның өзіне міндет болмаған намазды атау арқылы уәжіп еткен намаз. Нәпіл намаздар Парыз бен уәжіп намаздардан өзге намаздар «нәпіл намаз» деп аталады. Парыз намаздардың алдында және соңында оқылатын сүннет намаздар нәпіл намазға жатады. Нәпіл намазды сүннет намаздарынан бөлек дәрежеге жатқызған ғалымдар да бар. Олар намаздар- ды төртке бөледі: 1) Парыз намаздар 2) Уәжіп намаздар 3) Сүннет намаздар 4) Нәпіл намаздар Бірақ ең дұрысы, парыз бен уәжіп намаздардан тыс намаздарды – жалпы нәпіл намаз деп атап, бұларды жеке-жеке топқа бөлу. Бұл – жүйелі және ерікті сүннет деп екіге бөлінеді. Жүйелі (рауатиб) сүннет белгілі бір жүйемен бес уақыт парыз намаздарымен бірге оқылған намаздар. Яғни, белгілі тәртіппен оқылған сүннет на- маздар.
Бұл сүннеттер де «мүәккәд» (бекітілген) сүннет», «ғайру мүәккәд» (бекітілмеген) сүннет болып екіге бөлінеді. Мысалы, таң намазының екі рәкат сүннеті – мүәккәд сүннет, намаздыгер мен құтпанның алдындағы төрт рәкат сүннеттер – ғайру мүәккәд сүннет болып са- налады.
Екінші «ерікті» сүннетке – Хазіреті Пайғамбардың белгілі бір уақыттарда немесе кейбір себептер арқылы оқыған, адамның қалауымен кез-келген уақытта Аллаһқа
121 Намаз жақындау үшін оқыған намаздар жатады. Бұларға тәһажжүд намазы, сәске намазы, истихара намазы, жаңбыр дұғасы, хусуф намазы, кусуф намазы, тахиятул- мәсжид, тәубе намазы, әууабин намазы, тәсбих намазы, ихрамға кіру намазы, жолға шығу, жолдан оралу намазы, қажеттілік намазы, дәрет пен ғұсылдан кейін оқылатын нәпіл намаздар жатады 126 .
намаздардың сүннеттері – парыз намаздарға дайындық әрі оларға қорған намаз ретінде бағаланған. Әрі бұл сүннеттер – Хазіреті Пайғамбарға шынайылықты білдіретін намаздар. Сол себепті, бұл намаздардың оқылуы қатты насихат етіліп, тәрк етілуі жаман әрекет саналған. Бірақ бұл сүннет намаздардың – кейбір се- бептерге байланысты оқылмауына рұқсат беріліп, кеңшілікпен қаралған 127 .
Парыз намаздармен бірге қоса оқылатын сүннеттер, үтір, тарауих және айт намаздары үшін уақыт шарт. Парыз намаздар: бамдат (таң), бесін, намаздыгер (асыр), ақшам (намазшам) және құптан намаздарынан тұрады. Жұма намазы бесін намазының орнына өтеді. Уақыты кірмей ешқандай намаз оқылмайды. Уақытынан кейін оқылған намаз – намаздың қазасы. Намаз парыз адамға намаздың уақыттарын білу аса қажет. Оның уақыттары Кітап пен сүннетте берілген. Олар мыналар: 126 Негізінде жалпы халықта жүйелі сүннет – «сүннет намаз», ерікті сүннет – «нәпіл намаз» деп айтылады. 127
ДИА. Ілімһал. т. 224-225-беттер. 122 Ислам ғылымхалы Бамдат (таң) намазы Екінші таңның атуынан күннің шығуына дейінгі мезгіл – бамдат намазының уақыты. Екінші таң – таңға қарай шығыс көкжиегінің бозаруы. Бұл уақытпен бамдат уақыты кіріп, құптан намазының уақыты шығады. Осы сәттен бастап ораза ұстайтындар үшін ғибадат уақыты басталады. Сол себепті бұны «шынайы шапақ» деп атайды. Бұның алдында бірінші таң бар. Бұл – шығыс көкжиегінің ортасында жоғарыға тікелей көтерілген, екі жағы қараңғы бейне бір созылған сымдай жайылған жарық. Бұл жарық аз уақыт ішінде жоғалып, орнын қараңғылық басады. Осыдан кейін екінші таң атады. Осы бірінші таңға, таң уақытының кіргенін көрсетпегендіктен әрі жалған жарық болғаны үшін «жалған таң» деп ата- лады. Бұл таң – түннің жалғасы. Бұл уақытта құптан уақыты шықпайды да, таң намазы кірмейді де. Ораза ұстайтындар осы уақытта ішіп-жеулеріне болады. Бұған мына хадис дәлел: Аллаһтың Елшісі (с.а.у.) былай дейді: « Таң (шапақ)
128
. Күн шыққаннан бастап, түскі уақытқа дейінгі мезгілде – ешқандай парыз намаз міндеттелмеген аралық уақыт. Бамдат намазын айнала көрініп жарық болған кезде оқу – мұстахап. 128
Бухари, Мауақит, 27; Әбу Дәәуд, Салат, 2; 123 Намаз Бесін намазы Бесін уақыты – күннің көктің ең жоғары тұсынан батысқа қарай ауа бастағанда басталып, барлық нәрсенің көлеңкесі өзінен бір есе ұзаруына дейін жалғасады. Бесіннің осы уақыты – алғашқы аср (намаздыгер) деп аталады. Бұл – Әбу Юсуп, Имам Мұхаммед, Шафиғи, Малик және Ханбәлдің көзқарастары. Әбу Ханифа бо- йынша, бесіннің уақыты барлық нәрсенің көлеңкесі, екі есе ұзарғанға дейін жалғасады. Осы кезде бесін намазы шығып, аср (намаздыгер) уақыты кіреді. Бұны – екінші аср деп атайды. Фақиһтердің көпшілігінің дәлелі мына хадис: Жебірейіл (а.с.) Хазіреті Пайғамбарға намаздың уақытын үйреткен кезде, екінші күні барлық дененің көлеңкесі бір есе болғанға дейін намазын оқыған 129
. Әбу Ханифаның дәлелі болса, Хазіреті Пайғамбардың мына хадисі: «Бесін намазын салқын түскен сәтте оқыңдар. Өйткені, бесін уақытындағы ыстықтың дәрежесі, жаһаннамның ыстығын еске түсіреді» 130
. Араб түбегінде қатты ыстық болған уақыт – барлық нәрсенің көлеңкесі бір есе болған кез. Сол себепті, бесінді жаздың салқын уақытында оқу – мұстахап. Бесін намазы уақытының бастауына байланысты барлық мүштәһиттердің сүйенген дәлелі мына аят: «Күн батысқа ауғаннан, түн қараңғылығына дейін намаз оқы» 131
. Бесін намазының соңғы уақыты жайлы екі түрлі көзқарастан құтылу үшін бесін намазын алғашқы асыр- 129 Әбу Дәәуд, Салат, 2; Тирмизи, Мауақит, 1; 130 Бухари, Мауақит, 9-10. Муслим, Масажид, 180-181. 131 Исра, 17/78. 124 Ислам ғылымхалы дан бұрын оқу, ал аср (намаздыгер) намазын – екінші аср болғанша оқымаған абзал.
Аср уақыты – бесін уақытының шыққан сәтінен бастап, күннің батуына дейінгі мезгіл. Жоғарыда айтылған көзқарас бойынша, аср уақыты – мүштәһиттердің басым көпшілігі бойынша, барлық нәрсенің көлеңкесі бір есе, ал Әбу Ханифаның көзқарасы бойынша, екі есе болған сәттен басталып, күннің батқан уақытына дейін жалғасады. Бұған мына хадис дәлел: «Күн батпай тұрып, аср
132
. Мүштәһиттердің басым көпшілігі бойынша, аср на- мазын күннің сарғаю уақытына дейін кешіктіру – мәкрүһ. Өйткені, Аллаһ Елшісі (с.а.у.) былай дейді: «Бұл уақытта оқылатын намаз – мұнафықтардың (екі жүзді) намазы. Мұнафық отырып алып, күнді күтеді. Күн шайтанның екі мүйізінің арасына кірген (бата бастаған) кезде, апыл-ғұпыл аср намазын төрт бас оқып, Аллаһты өте аз еске алады» 133
. Ақшам намазы Ақшам (намазшам) намазының уақыты – күннің толық батуымен басталып, шапақтың жоғалуымен аяқталады. Әбу Ханифа бойынша, шапақ – ақшам уақытында батыстың көкжиегіндегі қызылдан кейінгі 132
Малик, Муатта, Уқут, 5; Әбу Дәәуд, Салат, 5; 133
Малик, Муатта, Қуран, 46. 125 Намаз бозамық. Әбу Юсуп, Имам Мұхаммед және Ханафи- лардан басқа үш мәзһаб пен Әбу Ханифадан риуаят етілген басқа бір риуаят бойынша шапақ – көкжиекте пайда болған қызамық. Осы қызыл кеткен кезде ақшам намазының уақыты шығады. Бұған ибн Омар анықтама береді: «Шапақ – көкжиектегі қызамық» 134
. Ханафилар- да фәтуаға негізделген көзқарас – Әбу Юсуп пен Имам Мұхаммедтің көзқарасы.
Құптан намазының уақыты–қызыл шапақтың жоғалған сәтінен екінші таңның атуына дейінгі мезгіл. Екінші таң атқан сәтте құптанның уақыты шығады. Бұған ибн Омардың (р.а.) бізге жеткізген мына хадисі дәлел:
135
. Құптан намазын түннің үштен біріне дейін кешіктіру – мұстахап. Түннің ортасына дейін кешіктіру – мүбаһ, себепсіз екінші таңға дейін кешіктіру – мәкрүһ. Өйткені, бұл уақытта адам намаз оқып үлгермеуі ықтимал. Үтір намазының уақыты – құптан намазынан кейін басталады. Оның соңғы уақыты – екінші таңның атуына аз уақыт қалғанға дейін. Үтір намазын оянуына күмән келтірген адам ұйықтамай тұрып, ал оянатынына сенімді жан осы намазды түннің ақырына дейін кешіктірсе абзал. Тарауих намазының уақыты, таңдалған көзқарасқа қарай, құптан намазынан кейін басталып, бамдат намазының уақытына дейін жалғасады. Тарауих намазы 134 Х. Дөндерен, 200. 135 Х. Дөндерен, 200. 126 Ислам ғылымхалы үтір намазынан бұрын оқылады. Бірақ құптан намазынан бұрын тарауих оқылса, қайта оқуға тура келеді.
Бұл тұрғыда екі көзқарас бар: Уақыт – намаздың бір шарты. Сол себепті бір жерде намаз уақыттарының бірі немесе екеуі жоқ болса, сол уақыттағы намаздар, сол жердің халқына парыз емес. Мысалы, кейбір жерлерде жылдың бір мезгілінде батқан күннің шапағы жоғалмай тұрып, таңның екінші шапағы атып, таң намазының уақыты кіреді. Мұндай жерде құптан намазы оқылмайды. Өйткені түн уақыты – құптан намазының парыз болуына негізгі себеп. Кейбір фақиһтердің көзқарасы бойынша, мұндай жерлерде өмір сүрген мұсылмандарға да бес уақыт намаз парыз. Тұрған жерлерінде бес уақыт намаздың бірінің уақыты кірмесе, онда сол уақыттың намазын қаза етеді немесе сол аймаққа ең жақын бес уақыты кіретін аймақтың уақытына қарай анықтап, намаздарын орындайды. Уақыт қаншалықты намаздың шарты мен себебі бола тұрса да, намаздың негізгі себебі – Аллаһтың жарлығы. Соңдықтан барлық мұсылмандар бес уақыт намаз оқуға міндетті. Күннің ұзақ уақыт шықпайтын немесе батпайтын полюс аймақтарда намаз жоғарыдағы негіздерге қарай іске асады 136 .
Білмен, а.а.е., 117. 127 Намаз Мұстахап уақыттар Намаз уақыттарының қай бөлігі мұстахап немесе абзал екені Пайғамбарымыздың (с.а.у.) тікелей іс жүзінде орындауы мен хадистерінде белгіленген. Олар: Таң (бамдат) намазын төңірекке жарық түсіп, айнала көрінген уақытта оқу жөнінде Хазіреті Пайғамбарымыз (с.а.у.) былай дейді: «Таң намазын жарықта оқыңдар. Өйткені, мұның сауабы өте үлкен» 137
. Бесін намазын жазда кешіктіріп, салқын уақытта оқу – мұстахап. Қыста болса, бесін намазды уақыты кіре оқу – мұстахап. Әнас (р.а.) былай дейді: «Аллаһ Елшісі қатты суықта бесін намазын ерте оқитын, жазда салқын түскенге дейін кешіктіретін» 138
. Намаздыгер намазының парызын төрт мезгілде де күннің көзді алмайтындай сарғыш тартқанға дейін кешіктіру – мұстахап. Ақшам намазын кірісімен оқу – мұстахап. Азан мен қамат арасында тек қана үш аят оқылатындай уақыт бөлінеді. Өйткені, ақшам намазын кешіктіру – мәкрүһ. Пайғамбарымыз (с.а.у.) былай дейді «Ақшам намазын жұлдыздар көрінгенге дейін кешіктірмесе, үмбетім берекетте» 139
. Құптан намазын түннің алғашқы үштен біріне дейін кешіктіру – мұстахап. Пайғамбарымыз (с.а.у.) былай дейді: «Үмбетіме қиын болмағанда, құптан нама- 137 Тирмизи, Салат, 3; Дарими, Салат, 21. 138 Бухари, Жум’а 17. 139 Әбу Дәәуд, Салат, 6; Ибн Мажә; Салат; 7. 128 Ислам ғылымхалы зын түннің үштен біріне дейін кешіктіруді әмір етер едім» 140
. Үтір намазын түнде ояна алатынына сенген адам түннің ақырына дейін кешіктіру – мұстахап. Пайғамбарымыз (с.а.у.) былай дейді: «Түннің ақырына дейін ояна алмайтындығынан қорыққан адам, үтір на- мазын түннің алғашқы уақытында оқысын. Түннің ақырында ояна алатынына көзі жеткен адам болса, үтірді түннің соңында оқысын. Себебі, түнгі намаз – періштелер қатысатын намаз. Мәкрүһ уақыттар Парыз намаздар үшін мұстахап уақыттар болғанындай, жалпы намаз оқудың мәкрүһ уақыттары да бар. Бұлар екіге бөлінеді. Біреуінде ешқандай намаз оқуға болмайды. Екіншісі – нәпіл намаз оқуға болмай- тын, бірақ қаза намаз оқуға болатын уақыт. Ешбір намаз оқылмайтын уақыттың өзі үшке бөлінеді: Күн көкжиектен шығып, найза бойы көтерілгенге дейінгі уақыт. Бұл шамамен 40-45 минуттай уақыт. Күннің дәл тас төбеде тұруы. Яғни, күннің ең биікте болған кезеңі. Бұл уақыт бесін уақыты кіргенге дейін созылады. Күннің сарғайып батуға бет алған мезгілі. Шамамен бұл да күн батуға 40-45 минут қалған уақыт. Бұл уақытта сол күннің тек намаздыгер намазын мәкрүһ түрде оқуға болады. 140
Тирмизи, Мәуақит, 10. 129 Намаз Бұл үш уақытта ешқандай қаза намазы да, жаназа намазы да оқылмайды. Бұл уақыттарда тиләуат сәждесі да жасалмайды. Тиләуат сәждесі жасай қалған қүнде де, оны кейіннен қайтадан өтеу тиіс. Нәпіл намаз оқылса, оны кейіннен өтеу тиіс емес. Ол – мәкрүһ ретінде іске асады. Бірақ кейіннен қазасын өтеу – абзал. Бұл уақытта намаз оқуға салынған тыйым – күнге табынғандарға ұқсамау үшін берілген. Бұл үш уақыт жайлы Уқба ибн Амир әл-Жуһени (р.а.) былай дейді: «Аллаһ Елшісі (с.а.у.) үш уақытта бізге намаз оқу мен өлілерімізді жерлеуімізге тыйым салды: Күн шығып көтерілгенге дейін, күн дәл тас төбеге шығып, төмен түсе бастағанға дейін және күн батуға бет алған уақытта» 141
. Нәпіл намаз оқудың мәкрүһ уақыты Таң атқан уақытта сол таң намазының сүннетінен басқа ешқандай нәпіл намазы оқылмайды. Хадисте:
– делінген. Бамдат (таң) намазын оқығаннан кейін күн шыққанға дейін;
Намаздыгер намазын оқығаннан кейін күн батқанға дейін;
Ақшам намазының парызынан бұрын; Айт намаздарынан бұрын үйде де, мешітте де; Айт намазынан кейін мешітте; 141
Муслим, Мусафирин, 293; Әбу Дәәуд, Жәнаиз, 51; Тирмизи, Жәнаиз, 41. 142 Ханбәл, II, 104. 130 Ислам ғылымхалы Арафат пен Муздәлифәда қосып оқыған екі намаздың арасында; Парыз намазының уақыты бітуге шақ қалғанда; Парызға тұрып, тәкбір (қамат) айтылып жатқанда оқуға болмайды. Ал таң намазының сүннеті бұлардан тыс. Яғни, басқа сүннеттерден қарағанда бұл сүннет әлдеқайда маңызды болғаны үшін оқылуға тиіс. Аллаһ Елшісі былай дейді: «Бамдат (таң) намазының екі
143
– делінген. Жұма күні имам мінберге шығып хұтба оқып, жұма намазы біткенге дейін нәпіл намаз оқуға болмайды. Хадисте: «Жұма күні имам хұтба оқып жатқанда, мұсылман адам жанындағы адамға тіпті «тыныш» дегенінің өзі қателік» 144
– делінген. Намаздың бес уақыт болуының хикметтері Намаздың бес уақыт болуында терең хикметтер бар. Мысалы, Бамдат намазы адамның өмірге жаңа туған сәби кезін еске түсіреді. Рауандап атқан таң сәбидің пәктігіне, жаңа оянып сайраған құстар сәбидің тәттілігіне, әсем тыныштық бейбіт өмірге ишарат етеді. Сондай-ақ, бесін намазы адамның қырықтан асып, қынабынан шыққан қылыштай қылшылдап тұрған шағына ұқсаса, намаздыгер уақытында Күннің батысқа бет алуы адам ғұмырының сексенге келіп, селкілдеп таяқ ұстап, қабір атты төртінші әлемге бет алып, өмір кітабының ақырғы тарауын тауысуға айналып бара жатқан кезеңін еске түсіріп, адам баласын ойлылыққа шақырады. Ақшам 143
Муслим, Мусафирин, 96-97. 144
Бухари, Жум, а, 36; Муслим, Жум, а, 12. 131 Намаз намазы болса, адам баласының бұл ғұмырдан өтіп, бейне бір өз қабірінің басында тұрып, «Аллаһ үшін не істедің, артыңда қандай өлмейтұғын із қалдырдың?» деп өзін-өзі сұраққа тартып жатқандай халді елестетеді. Ал құптан намазының қараңғылық қоюланып, тыныштыққа оранған мезгілі – беймәлім қабір әлемін еске түсіреді 145
. Міне, осылай ойлаған әрбір мұсылман әрқашан Жа- ратушы Жаппар Иеге іштей терең тағзым етіп, ақыретке қарай қадам басады. Намаздың парыз болу шарттары Мұсылман болу. Намаз – мұсылман болған ер кісі мен әйелге парыз. Кәпірлерге намаз парыз емес. Өйткені олар дүние мен ақыретте Ислам үкімдерінің тармақтарына жауапкер емес. Олардың ақыреттегі жазасы – күпірліктің қарымы. Балиғат жасына жету. Балиғат жасына жетпеген балаға намаз парыз емес. Өйткені, Аллаһ Елшісі былай дейді: «Үш адамға қалам жазылмайды: Айыққанға дейін
146
. Ақыл-есі дұрыс болу: Ақыл – ислами жауапкер- ліктің негізі. Сондықтан Ханбәли мәзһабынан басқа фақиһтардың көзқарастары бойынша, ақылынан адас- қанға намаз парыз емес. Бұл жайлы хадисті жоғарыда айтып өттік. 145 «Жайнамаз». Мұхитдин Исаұлы, «Қазақ әдебиеті», 29.3.2002. 146 Бухари, Талақ, 11; Тирмизи, Худуд, 1. 132 Ислам ғылымхалы Намаздың сыртқы және ішкі парыздары Намаздың парыздары – он екі. Бұлардың алтауы – сыртында, алтауы – ішінде. Әуелі сыртында болғандарға тоқталайық. 1. Хадасаттан тазалық. 2. Нәжісаттан тазалық. 3. Әурет жерін жабу. 4. Құбылаға бет бұру. 5. Уақыт. 6. Ниет. Бұлар намаздың шарттары деп аталады. Қалған алтауы намаз ішіндегі парыздар: 1. Ифтитах (ашу, бастау) тәкбірі 2. Қиям (Тұру) 3. Қырағат (оқу) 4. Рүкүғ 5. Сәжде 6. Ақырғы отырыс Сыртқы парыздары 1. Хадасаттан тазалық (Рухани тазалық) Ғұсылы болмау, дәреті болмау, хайыз немесе нифас жағдайы – «хадас халі» деп аталады. Дәретсіздік – кіші хадас. Жүніп, хайыз, нифас – үлкен хадас. Кіші хадас немесе үлкен хадастан тазалану – жуыну, дәрет алу немесе тәйәммүм алу арқылы іске асады. Құранда Аллаһ былай дейді: «Ей, иман еткендер! Намазға тұрарда
|