Мемлекеттік-жеке әріптестік: Қазақстанда дүниежүзілік тәжірибенің және оның дамытудың талдауы

 

 

301 

және диверсификациялаудың тұрақты экономикалық өсудің негізгі ірге тасы ретінде көзделуі де жай 

емес. Бұл  стратегия Қазақстан экономикасының тек шикізат бағытында дамуының жеткіліксіздігін, 

яғни шикізат емес сектордың дамуына көңіл бөлу қажеттігін айқындады. 

Қазақстан  экономикасының  шикізаттық  бағытта  дамып  отырғандығын  ескеріп,  ҚР  Үкіметі 

оның  бағытын  өзгерту  жолында  республикамыздың  2003-2015  жылдарға  арналған  индустриалды-

инновациялық  стратегиясында  еліміздің  өндірістік  секторындағы  қызмет  ететін  негізгі  құралдарды 

жаңарту  міндетін  белгілеген  болатын.  Еліміздегі  80%-ға  дейін  тозығы  жеткен  құрал-жабдықтарды 

алдағы  жылдары  алмастыра  отырып,  оны  шешудің  жолы  ретінде  жалға  алудың  басқа  түрлерімен 

салыстырғанда  кешенді  сипаты  бар  –  сыртқы  экономикалық,  несиелік  және  инвестициялық 

операциялар элементтерін біріктіретін лизинг болмақ. 

Осы мәселені елбасымыз Н.Ә. Назарбаев өзінің жолдауында атап өткен болатын. Яғни лизинг – 

ол шағын және орта бизнесті дамытумен қатар ел экономикасын дамытудың бірден - бір жолы болып 

табылады [1]. 

Лизинг сөзі ағылшын тіліндегі LEASE – жал сөзінен шыққан. Лизинг – лизинг шартын жүзеге 

асыруға байланысты туындайтын экономикалық және құқықтық қатынастар жиынтығы, оған сәйкес 

жалға беруші (әрі қарай – лизинг беруші) жалға алушы (әрі қарай – лизинг алушы) нұсқаған мүлікті 

белгілі бір сатушыдан өз меншігіне алуға және осы мүлікті лизинг алушыға ақылы негізде уақытша 

иеленуге және пайдалануға беруге міндеттенеді. 

Сонымен, лизинг дегеніміз – қаржылық жалдау бойынша жалға алушының мүлікке деген қысқа 

және  ұзақ  мерзімдік  қажетін  жалға  берушінің  есебінен  қаржыландыру  жөніндегі  операциялар.  Ол 

меншік иесінің мүлікті иелену және пайдалану немесе тек қана пайдалану құқығын шартты негізде 

лизинг бойынша жалға берушіде сақталып қалады. Бұлайша түсіндіру «лизинг» жалдаудың бір түрі 

деген  анықтамамен  үйлеспейтінін  білдіреді.  Өйткені  лизинг  құқықтық,  мүліктік  және  қаржы 

қатынастарының жиынтығы, ал жалдау сол қатынастардың құрамдас бөлігі ғана. 

Лизингтің  көмегімен  қозғалатын  және  қозғалмайтын  мүліктерді  қомақты  қаржы  жұмсамай 

пайдалануға  болады,  яғни  ғимарат  және  құрылысты,  машина  мен  қондырғыны,  көлік  құралдарын 

және т.б. өз игілігіне пайдалануға мүмкіншілік алады. Бұл шаруашылық етуші субъектілерге өндіріс 

шығындарын  қысқартуға  және  олардың  кәсіпорындарының  тұрақты  дамуына  қажет  едәуір  ақша 

қаражатын үнемдеуге мүмкіндік береді. Сондықтан лизинг өзінің беретін мүмкіндіктері мен әкелетін 

пайдасы  болғандықтан,  кәсіпкерлер  үшін  бұл  қызмет  саласында  кәсіпкерлік  қызмет  пен  бизнестің 

маңызды  түрі  болып  табылады.  Белсенді  қолданудан  лизинг  ұлттық  экономиканың  интенсивті 

дамуының  және  оның  құрылымдық  қайта  құрылуының,  елдің  сыртқы  экономикалық  қайта 

құрылуының,  сыртқы  экономикалық  қызметінің  дамуы-ның  және  дүниежүзілік  нарықта  отандық 

кәсіпорындардың өнімдерінің бәсекелес қабілеттілігін дамытудың маңызды факторы бола алады.  

Лизинг жөніндегі қазіргі түсініктер, ең алдымен, мүлікті уақытша пайдалануға беру, берілген 

мүлікті  сату,  сатып  алуды  іске  асыру  және  зайымды  рәсімдеу  кезінде  жасалынатын  мүліктік 

арендалық  келісімшарт  сипатымен  анықталады.  Бұл  келісімшарттардың  жиынтығы  лизингтің 

шынайы  мәнін  және  оның  формасының  әр  алуандығын  білдіреді.  Лизингілік  қызмет  нарығында 

іскерлік  белсенділіктің  жоғарылауы  көбінесе  лизингтің

 

тиімділігімен  байланысты.  Бірақ  бұл  өз 

кезеңінде олар жөнінде шаруашылық субъектілердің білмегендігінен белгісіз болып қалады. 

Лизингтің тиімділігі болып мыналар табылады: 

-  кәсіпорынның негізгі  қорларының  ликвидтігін  сақтау  және  қондырғыны  сатып алуда  үлкен 

қаражаттарды жұмсамау және жалдық қаражаттар тартылмайды;  

- кәсіпорын қаражаттарының капиталдық салымдарға бөлінуінің қажеттілігінің азаюы;  

-  есептеулер  үшін  тұрақты  негіз,  яғни  жабдықты  сатып  алуға  кеткен  шығындарды 

келісімшарттың барлық мерзіміне біркелкі тарату. Аванстық төлемдер талап етілмейді;  

-  лизингілік  төлемді  өтеу  кезінде  лизингберуші  мен  лизингалушы  өзара  уақыты  мен  өлшемі 

туралы келісуге болады;  

-  лизингке  алған  қондырғыны  пайдалану  арқылы  табылған  пайдадан  лизингілік  төлемдер 

жасауға болады;  

- негізгі қондырғыларға жеделдетілген амортизацияны қолдану мүмкіншілігі бар;  

-  баланстық  артықшылықтар,  яғни  лизингілік  төлемдер  баланста  ағымды  шығындар  ретінде 

жүреді. Сонымен қатар бұл төлемдер елдің сыртқы қарыздарының көрсеткішіне есепке алынбайды;  

- салықтық жеңілдіктер және инвестициялық ынталандыру; 

- сақтандырудың тиімділігі;  

- пайдаланушыға кепілдеме беру жөнінде талаптарының жоқтығы; 

- пайдаланушының төлем қабілетсіздігінен зиян келтірудегі тәуекелін төмендету.  

 

 

302 

Мұнда  лизингілік  мүліктің  меншік  иесі  лизингберуші  болып  қалады.  Лизингтің  бұл  барлық 

тиімділік-тері  жиынтығында  лизингілік  мәмілелерді  іске  асыруда  лизингалушыға  түрткі  болатын 

себептер ретінде қызмет  етеді. Бұл арқылы жалға алынған мүлік пайдаланылады. Мұндай мәмілеге 

лизингберушілер  де  қызығады.  Егер  олар  коммерциялык  банкілер  болса,  онда  олардың  тиімділігі 

банкілік  капиталды  пайдалану  саласын  кеңейтуде,  өзінің  қаражаттарын  азғантай  тәуекелмен 

орналастыруда,  салықтық  жеңілдіктер  алуда  және  жабдықты  өндірушілермен  тікелей  ынтымақтас-

тықты орнатуда көрінеді. Ал лизингілік компанияның тұлғасы ретінде лизингберуші үшін тиімділік 

мүлікті  өткізу  шеңберін  кеңейту  және  қолма-қол  ақша  алудан  құралады.  Лизингілік  мәмілелер 

келісімшартпен рәсімделеді, онда мәміленің объектісі, субъектісі, мүліктік жалдың мерзімі, құрамы, 

лизинг бойынша көрсетілетін қызметтер көрсетіледі. 

Лизинг  кезінде  салықтық  жеңілдіктерді  колдану  елдегі  лизингілік  бизнестің  дамуына  және 

лизингілік мәмілелер көмегінің ұлғаюына ықпалын тигізді. Бұл лизингілік бизнестің масштабы бізде 

бар мүмкіншіліктермен салыстыру ескі республика жағдайында қолдану әлі жеткіліксіз. Мұның тағы 

бір  себебі  лизингілік  мәселелерде  шаруашылық  субъектілердің  біліксіздігі,  олардың  лизингілік 

операциялар  ерекшеліктері  және  артықшылықтары  жөнінде  білімдерінің  және  оларды  жүргізуде 

тәжірибенің  жоқтығы  болып  табылады.  Оларда  лизинг  экономи-каны  жиі  қаржыландыру  формасы 

ретінде  қарастыратындықтан  олар  оның  мәнін  толық  түсінбейді.  Белгілі  шамада  инвести-циялық 

қызметте

 

лизингілік  даму  үрдісінде  оларды  кәсіпорынның  технологиясын,  негізгі  қорларды  жедел 

жаңартуда нақты мүмкіншіліктерден айыра отырып, оң ықпалын тигізеді. 

Лизингілік бизнесті қалыптастыру және дамыту, ең алдымен, өндірісті және оның құрылымдық 

жылжуын кеңейтумен айналысатын қызмет етуші кәсіпорын үшін маңызды тұжырымға ие. Әсіресе, 

моральді  және  физикалық  жағынан  туған  негізгі  қорларды  пайдаланатын,  сонымен  қатар  қалып 

қойған  ресурс  сыйымдылықты  технологияны  қолданатын  кәсіпорындар  үшін  маңызды.  Оларды 

лизингтің  осы  мақсатта  пайдалану  іс-әрекет  етуші  қондырғыны  модернизациялауды  іске  асыруға, 

өндірістік техниканың деңгейін  көтеруге, машиналар паркін және  басқа да жылжитын құралдарды, 

өнімді  тасымалдау  үшін  лизингілік  мәміленің  негізі,  сонымен  қатар  лизингілік  операциялардың 

элементтері  мен  мазмұны  ашылады.  Лизинг  түрлерінің  жіктелуі  және  лизингілік  үрдісті 

ұйымдастыру  сұлбасы  –  лизингілік  келісімшарттың  мазмұны  және  лизингілік  мәмілені  рәсімдеу 

тәртібінде  қарастырылады.  Лизинг  субъектілерінің  құқықтық  жағдайы  келісімшартта  анықталады. 

Негізгі  қорлардың  және  ұзақ  мерзімді  салымдардың  бухгалтерлік  есебі  халықаралық  стандарттарға 

сәйкес бухгалтерлік жазулармен беріледі. 

Лизингтің  жоғарыда  аталған  дәстүрлі  түрлері  көлік  қатынасы,  әсіресе,  авиация  мен  темір 

жолда,  құрылыс,  жол  салу,  тұрмыстық  қызмет,  агроөнеркәсіптік  кешен  салаларында  мей-лінше 

жылдамырақ  дамиды.  Қазақстанның  қазіргі  дамуындағы  нақты  экономикалық  жағдай, 

жекешелендірудің  барысы  мен  мемлекеттік  мүлікті  басқарудың  үлгісі  ретінде  пайдалануды  мүмкін 

етіп, соған жол ашады. 

Шағын  жекешелендіру  барысында  жасалған  талдау  көрсеткендей,  халықта  және  жекеменшік 

секторда  қаржының  болмауы  себепті  аукциондарға  шығарылған  кәсіпорындар  нашар  өтуде. 

Сондықтан  екі  аукционға  ұсынылып,  онда  өтпей  қалған  нысандарды  олардың  бағасын  кемітпей, 

құнын  кейін  төлейтіндей  етіп  сатуға  болар  еді  және  мәні  жағынан  бұл  да  лизингтің  түрі  болып 

табылады. 

Мемлекет  меншік  үлесін,  акциялардың  мемлекеттік  пакетінің  бір  бөлігін,  иелену  құқығн 

Мемлекеттік  мүлікті  басқару  жөнінде  мемлекеттік  комитет  арқылы  басқа  тұлғаға  жалға  беруіне 

болады. Мұндай жағдайда тек шетелдік қана емес, отандық кәсіпкерлік құрылымдар да мемлекеттік 

кәсіпорындарды басқару құқығын ала алады. Сонда жекеменшік сектордың қаржысы коммерциялық 

айналымнан өндірістік салаға ауысады. Қорытып айтқанда, біздің Республика жағдайында лизингтің 

пайдасы зор. Егер оның дәстүрлі емес түрлері де қоса қарастырылса, болашағы тіпті кеңейе түспек. 

Лизингті  дамыту  үшін  заңдық-құқықтық  актілердің  қабыл-дануы  банкілер  мен  саудалық 

құрылымдар  құрған,  мемлекет  немесе  ҚР  заңдары  бойынша  заңды  тұлға  болып  есептелетін  және 

шетел  компаниялары  тарапынан  қаржыландырылатын  түрлі  лизингтік  компаниялардың  пайда 

болуына септігін тигізді. Қазіргі таңда қызмет көрсетіп жатқан лизингтік компаниялардың арасында 

«Лизинг-центр» ЖШС, «Алматы-техлизинг» ЖШС, «Алмаз Интернешнл Трейдинг компани» ЖАҚ, 

«Казтехлизинг»  ОК,  «Инвестлизинг»  ААҚ,  «Астана-инвест»  ААҚ,  «АГР-ЭВО»  ОК,  «Агро-лизинг» 

ЖАҚ сияқты компанияларды ерекше атап өтуге болады. Сонымен қатар «Альфа- Лизинг», «Альянс – 

Лизинг»,  «АТФ  Лизинг»,  «БТА  лизинг»,  «Нур  –  инвест»,  «Темірлизинг»,  «Халық  лизинг», 

«Центрлизинг»    сынды  банкілер  де  лизингтік  қызметтерді  ұсынады.  Лизингтік  компаниялардың 

басым көпшілігі лизингті қолданудың тиімділігін арттыру үшін банкілердің көмегімен дербес қаржы 

 

 

303 

көздерін  тарту  және  өзара  бірлестіктер  мен  одақтарға  бірлесу  арқылы  ірілену  саясатын  жүргізуде. 

Лизингтік  қызметтерді  көрсететін  компаниялар  мен  банкілердің  көбеюі  бір  жыл  ішінде  жасалатын 

лизингтік операциялар көлемінің артуына себепші болып, соңғы жылдары лизингтік мәмілелер мен 

операциялар саны қарқынды түрде арта түсті. 

Мысал ретінде  АҚ «Темірбанк» қарастырайық.  

Бүгінгі  «Темірбанк»  —  корпоративті  және  жеке  тұлғаларға  қызметтерінің  кең  спектрін 

ұсынатын әмбебап қаржылық институт. Банк Европалық қайта құру және Даму банкі, Азиялық Даму 

банкі,  халықаралық  қайта  құру  және  даму  банктерінің  бағдарламалары  бойынша  шағын  және  орта 

бизнесті қаржыландырады, шағын кәсіпкерлікті Қолдау Қорына қатысу үшін қалыптасқан банк. 

Өткен  жылдың  ортасында,  бөлшек  нарығындағы болашақ  өсімін  есепке  ала  отырып,  банктің 

жеке  тұлғалар  үшін  өнімдерді  шығару  арқылы  табыс  алатын  ритэйл  саласында  төменгі  ойыншы 

ретінде  ұстануын  қамтамасыз  ету  туралы  шешім  қабылданды.  «Темірбанк»  АҚ  Директорлар 

кеңесімен бекітілген 2011– 2012 жылдарындағы стратегиялық дамумен байланысты бүгін бөлшекті 

банкке өзгеруінің белсенді үрдісі жүріп жатыр. 

2011  жылғы  банк  өнімдерін  сату  жоспары  жеке  тұлғалар  үшін  несие  алды:  ипотека, 

автонесиелеу және тұтыну немесе  бизнес мақсаттарға берілетін несиелер. «Темірбанк» акционерлік 

қоғам  Қазақстан  Республикасы  тұрғындарының  түрлі  әлеуметтік  топтармен  категориялар  үшін 

банктік өнімдерге қол жетерлік жағдай жасауға дайын. 

Қазіргі  кезде  банктің  филиалдық  жүйесі  50-ге  жеткен,  жалпы  олар  барлық  облыстық 

орталықтарда Қазақстан  бойынша  орналасқан.  Банк  өнімдерін  сатуда  әр  жылы  жеке  тұлғалар  үшін 

орасан көп көңіл бөлінбек: 

– ипотека; 

– көліктерді несиелендіру; 

–  орта және шағын бизнесті несиелендіру; 

– кезек күттірмес несиелер. 

АҚ  «Темiрлизинг».  Лизингті  қаржыландырудың  базалық  жағдайы:  лизинг  мерзімі-  1-5  ж.; 

лизинг құралының құны- 10000 $ жоғары; лизинг бойынша сыйақы- 16-23%; жобаны қаржыландыру- 

50- 300 мың $; аванстық төлем-15%. 

 

Ә

ДЕБИЕТТЕР 

1.  Қазақстан  Республикасының  ұлттық  инновациялық  жүйесiн  қалыптастыру  және  дамыту  жөнiндегi 

2005-2015 жылдарға арналған бағдарламаны бекiту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 25 

сәуірдегі №387 қаулысы. 

2. Шабашев В.А., Федулова Е.А., Кошкин А.В. Лизинг: основы теории и практики: Учебное пособие. – 

М.: КНОРУС, 2004. С. 192.  

3.  Карп  М.В.,  Масленченков  Ю.С.,  Тавасиев  А.М.  и  др.  Лизинг:  экономические,  правовые  и 

организационные основы. Учебное пособие. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2004. С. 320. 

4. Красева Т.А. Основы лизинга. – Ростов н/Д: Феникс, 2003. С. 224. 

5. Смагулов А. Лизинг: Учебное пособие. – Алматы: Балауса, 1994. С. 176. 

6. Лещенко М.И. Основы лизинга. Учебное пособие. – М.: Финансы и статистика, 2000. С. 336. 

7. Макеева В.Г. Лизинг. Учебное пособие. – М.: ИНФРА-М, 2003. С. 192. 

8.  Сагадиев  К.А.,  СмагуловА.С.,  Мырзахметов  А.И.  Лизинг  в               Казахстане:  Теория  и  практика.  – 

Алматы: Агроуниверситет, 2000. – 202с. 

 

REFERENCES 

1. Resolution of the Government of the Republic of Kazakhstan on April 25, 2005 № 387  

On approval of the formation and development of the national innovation system of the Republic of Kazakhstan 

for 2005 - 2015 years 

2.  Shabashev  VA  Fedulova  EA,  AV  Koshkin  Leasing:  Fundamentals  of  Theory  and  Practice:Textbook.  - 

M.:KNORUS 2004. . 192s . 

3. Carp MV Maslenchenkov YS, Tavasiev AM Leasing and others : economic, legal and institutional framework 

. Textbook. - Moscow: UNITY -DANA 2004 . s. 320. 

4. Kraseva TA Fundamentals of Leasing . - Rostov n / D: Phoenix, 2003 . s. 224. 

5. Smagulov A. Leasing: Textbook. - Almaty Balausa , 1994 . s. 176. 

6. Leshenko MI Fundamentals of Leasing . Textbook. - Moscow: Finance and Statistics, 2000 . s. 336. 

7. Makeev VG Leasing . Textbook. - Moscow: INFRA-M, 2003 . s. 192. 

8. Sagadiyev KA, SmagulovA.S . , Myrzahmetov AI Leasing in Kazakhstan: Theory and Practice . - Almaty 

Agrouniversity , 2000 . – 202s . 

 

 

 

 

304 

Кашаганова Г.Б., Бақытов Д.Е. 

Лизинговые проблемы современного Казахстана 

Резюме: В статье  рассмотрены  вопросы  современного состояния  лизинга   в  Республике  Казахстан. 

Лизинг является движущей силой развития экономики. А также  в статье подробно разобраны виды, договора и 

сделки лизинга. 

Ключевые слова: Лизинг, виды лизинга, договора лизинга, лизинговые компании. 

 

Kashaganova G.B, Bakitov D.E 

Leasing problems of modern Kazakhstan 

Summary:  The  article  discusses  the  current  state  of  leasing  in  the  Republic  of  Kazakhstan.  Leasing  is  the 

driving force of economic development. Also discussed in detail in the article types, contract and lease transaction. 

Keywords: Leasing, types of leasing, the leasing agreement, leasing companies. 

 

 

УДК 330.1.115 

 

Қилыбай М.Н. 

Қ.И.Сәтпаев атындағы қазақ ұлттық техникалық  университетінің 4- курс студенті 

Алматы қ., Қазақстан Республикасы 

moldir_n@bk.ru 

 

Джумадилова Ш.Г. 

Қ.И.Сәтпаев атындағы қазақ ұлттық техникалық  университеті, 

Алматы қ., Қазақстан Республикасы 

 

Сайлаубеков Н.Т. 

Қ.И.Сәтпаев атындағы қазақ ұлттық техникалық  университеті, 

Алматы қ., Қазақстан Республикасы 

sailaubekov@rambler.ru 

 

КӘСІПОРЫННЫҢ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫН ТАЛДАУ 

 

Аңдатпа.  Бұл  мақалада  шаруашылық  экономикалық  шешімдердің  өзара  байланыс  құралы  ретінде 

нормативті матрица берілген.  Динамикада барлық көрсеткіштерді нормативті берілген ретпен ұстап тұру өте 

күрделі  тапсырма  екенін  ескеру  керек.  Норматив    шаруашылық  экономикалық  шешімдердің  кәсіпорынның 

қаржы-экономикалық  жағдайына,  кәсіпорынның  қаржылық  орнықтылығының,  өзгеріуінің,    тұрақтылығының 

жоспарлы  немесе  болжамды  бағасын  есептеу  арқылы  бағалы  қағаздар  нарығына  қалай  әсер  ететіні 

қарастырады. 

Негізгі  сөздер:    экономика,  кәсіпорын,  нормативтік  көрсеткіш,  қаржы-экономикалық  жағдай,  бағалы 

қағаздар нарығы. 

 

Бағалы  қағаздар  қаржы  нарығының  құрамдас  бөлігі  ретінде,  әлеуметтік-  экономикалық 

жағдайдың дамуына айтарлықтай ықпал етіп,  экономиканың әр саласын инвестициялайтын негізгі 

инфрақұрылымдық  элементтердің  бірі  болып  табылады.    Бағалы  қағаздар  экономиканың  тұрақты 

дамуында  маңызды  рөл  атқарады,    ол  нарықтағы  табысты  көбейту  арқылы  бүтіндей  ел 

тұрғындарының  тұрмыс  деңгейінің  өсуіне  жақсы  ықпал  етеді.    Бүгінгі  таңда  Елбасының  бәсекеге 

қабілетті  50    елдің  қатарына  қосылу  стратегиясын  орындау  барысында  экономикалық  мәселелерді,  

соның  бірі  бағалы  қағаздар  нарығын  талқылау,  оларды  дамыту  мен  еліміздің  әлеуметтік-

экономикалық  жағдайларын  көтеру  үшін,    инфрақұрылымдық  облигацияларды  қолдануды  заң 

тұрғысынан нығайту аса маңызды жұмыс болып отыр.  

Бағалы  қағаздар  нарығы  экономиканың  барлық  субьектілерінің  өздеріне  қажетті  ақша 

ресурстарын  алуына  кең  мүмкіндіктер  жасайды  және  алудың  жолын  жеңілдетеді.    Ол  нарықтық 

экономикадағы көптеген стихиялы түрде өтіп жатқан процестердің реттеушісі болып табылады.  Бұл 

ә

сіресе күрделі жұмсалымдарды инвестициялау процесіне қатысты.  

Нарықтық  экономика-адамзат  өркениеттілігінің  ең  жоғарғы  жетістігі  және  өндірісті 

ұйымдастырудың  ең  тиімді  түрі  екендігін  дүние  жүзі  мемлекеттерінің  көпшілігінің  өркендеу 

тәжірибесі дәлелдеген ақиқат шындық.  Ал Қазақстан Республикасы үшін шаруашылықты жүргізудің 

жаңа  әдістеріне  өту-тек  ашық  нарыққа  өту  ғана  емес,    сонымен  қатар  мемлекеттік  экономикалық 

саясаттағы субъективизмнен бас тарту. 

«ҚазМұнайГаз» АҚ-ның бағалы қағаздар нарығын талдау 

 

 

305 

Көрсеткіштер: 

 

ӨӨТТ – өнімді өткізуден түскен табыс; 

 

АҚ- ақшалай қаражат; 

 

ДҚ–дебиторлық қарыз; 

 

ТМЗ– товарлы–материалдық запастар; 

 

НҚ–негізгі қаражаттар; 

 

ЖТ- жылдық табыс; 

 

Т - табыс; 

 

КҚ–капитал мен қорлар; 

 

ҚмА-қысқа мерзімді активтер; 

 

ҰмА – ұзақ мерзімді активтер. 

 

1-кесте. Бағалы қағаздар нарығы бойынша кәсіпорынның қаржылық-экономикалық жағдайын 

бағалаудың нормативті моделі. 

 

Көрсеткіш 

ӨӨТТ 

АҚ 

ДҚ  ТМЗ  НҚ  ЖТ 

Т 

КҚ  ҚмА  ҰмА 

Сома 

ӨӨТТ 

0 

0 

1 

1 

1 

-1 

-1 

1 

1 

1 

8 

АҚ 

0 

0 

0 

1 

0 

0 

0 

1 

1 

1 

4 

ДҚ 

-1 

0 

0 

0 

0 

-1 

-1 

0 

0 

0 

3 

ТМЗ 

-1 

-1 

0 

0 

0 

-1 

-1 

0 

0 

0 

4 

НҚ 

-1 

0 

0 

0 

0 

-1 

-1 

0 

-1 

0 

4 

ЖТ 

1 

0 

1 

1 

1 

0 

0 

1 

1 

1 

7 

Т 

1 

0 

1 

1 

1 

0 

0 

1 

1 

1 

7 

КҚ 

-1 

-1 

0 

0 

0 

-1 

-1 

0 

0 

1 

5 

ҚмА 

-1 

-1 

0 

0 

1 

-1 

-1 

0 

0 

1 

6 

ҰмА 

-1 

-1 

0 

0 

0 

-1 

-1 

-1 

-1 

0 

6 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

54 

 

Кәсіпорынның  балансы  мен  есебіндегі  қаржылық  нәтижелерден  қаржылық-экономикалық 

көрсеткіштердің  өсу  темпінің  салыстырмалы  фактілі  матрицасы  құрылады  (2-кесте).    Ол  матрица 

арқылы  бірнеше  жылдағы  кәсіпорынның  қаржылық  жағдайының  өзгеруін  көруге  болады.  Бұл 

өзгерістердің  көрсеткіштері  негізгі  талдаудың  бастамасы  болып  табылады.    Нәтижесінде  алынған 

базистік  және  есептік  рангілер  арқылы  кәсіпорынның  қаржылық  жағдайын  анықтауға  көмектеседі,  

яғни базистік және есептік кезеңдердегі көрсеткіштердің фактілі қатынасын құрамыз. 

 

2-кесте. Көрсеткіштердің темпін есептеу. 

 

Көрсет

кіш 

2010 

2011 

2012 

Темп 

(базис) 

Темп 

(есеп) 

Базис 

рангі 

Есеп 

рангі 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

7 

8 

ӨӨТТ 

609 242 398  721 194 169 

797 170 000 

1,1838 

1,1053 

3 

4 

АҚ 

98 519680 

206 511 923 

154 705 000 

2,0961 

0,7491 

1 

8 

ДҚ 

1 203 834 

1 361 055 

3 895 000 

1,1306 

2,8618 

6 

1 

ТМЗ 

18 779 936 

22 651 421 

25 058 000 

1,2062 

1,1062 

2 

3 

НҚ 

297 508 553  338 860 081 

325 520 000 

1,1389 

0,9606 

5 

6 

ЖТ 

234 501 890  208 930 886 

160 823 000 

0,8909 

0,7697 

10 

7 

Т 

725 395 216  834 313 968 

899 140 000 

1,1502 

1,0777 

4 

5 

КҚ 

1159652737  1298679169  1337770 000 

1,1199 

0,1030 

7 

10 

ҚмА 

616 178 554  681 303 753 

933 057 000 

1,1057 

1,3695 

8 

2 

ҰмА 

812630935 

859729572 

631044000 

1,0579 

0,7340 

9 

9 

 

Жетінші  және  сегізінші  бағандардағы  көрсеткіштердің  рангтік  мағынасы  берілген,    олар 

бесінші және алтыншы бағандар негізінде есептеліп алынған болатын, яғни мысалға,  базистік рангіні 

 

 

306 

алатын  болсақ,    көрсеткіштердің  үлкенінен  кішісіне  төмендеу  арқылы  алынады,  ал  есептік  рангі 

керісінше, кішіден үлкеніне жоғарылау бағытында орналасады. 

Базистік  және  есептік  кезеңдердегі  көрсеткіштердің  фактілі  қатынастар  өсу  темпінің 

матрицаларын  құрамыз  (3-кесте).  Базистік  және  есептік  кезеңдердегі  көрсеткіштердің  фактілі 

қатынасын құрғанда, нормативті модель сияқты да,  диагональ бойынша орналасқан көрсеткіштердің 

барлығы  нөлге  тең  болады,    бұл  басты  шарттың  бірі  болып  есептеледі.    Базистік  немесе  есептік 

кезеңдердегі  көрсеткіштердің  фактілі  қатынасын  талдағанда,  көрсеткіштердің  өсу  темпін 

есептегендегі,  нәтижесінде алынған соңғы екі баған негіз  болып алынады, және олар тігінен және 

көлденең орналасады. 

 

3-кесте. Базистік кезеңдегі көрсеткіштердің фактілі қатынасы 

 

Көрсеткіш 

Факт 

рангі 

3 

1 

6 

2 

5 

10 

4 

7 

8 

9 

ӨӨТТ 

3 

0 

-1 

1 

-1 

1 

1 

1 

1 

1 

1 

АҚ 

1 

1 

0 

1 

1 

1 

1 

1 

1 

1 

1 

ДҚ 

6 

-1 

-1 

0 

-1 

-1 

1 

-1 

1 

1 

1 

ТМЗ 

2 

1 

-1 

1 

0 

1 

1 

1 

1 

1 

1 

НҚ 

5 

-1 

-1 

1 

-1 

0 

1 

-1 

1 

1 

1 

ЖТ 

10 

-1 

-1 

-1 

-1 

-1 

0 

-1 

-1 

-1 

-1 

Т 

4 

-1 

-1 

1 

-1 

1 

1 

0 

1 

1 

1 

КҚ 

7 

-1 

-1 

-1 

-1 

-1 

1 

-1 

0 

1 

1 

ҚмА 

8 

-1 

-1 

-1 

-1 

-1 

1 

-1 

-1 

0 

1 

ҰмА 

9 

-1 

-1 

-1 

-1 

-1 

1 

-1 

-1 

-1 

0 

 

4-кесте. Есептік кезеңдегі көрсеткіштердің фактілі қатынасы 

 

Көрсеткіш 

Факт 

рангі 

4 

8 

1 

3 

6 

7 

5 

10 

2 

9 

ӨӨТТ 

4 

0 

1 

-1 

-1 

1 

1 

1 

1 

-1 

1 

АҚ 

8 

-1 

0 

-1 

-1 

-1 

-1 

-1 

1 

-1 

1 

ДҚ 

1 

1 

1 

0 

1 

1 

1 

1 

1 

1 

1 

ТМЗ 

3 

1 

1 

-1 

0 

1 

1 

1 

1 

-1 

1 

НҚ 

6 

-1 

1 

-1 

-1 

0 

1 

-1 

1 

-1 

1 

ЖТ 

7 

-1 

1 

-1 

-1 

-1 

0 

-1 

1 

-1 

1 

Т 

5 

-1 

1 

-1 

-1 

1 

1 

0 

1 

-1 

1 

КҚ 

10 

-1 

-1 

-1 

-1 

-1 

-1 

-1 

0 

-1 

-1 

ҚмА 

2 

1 

1 

-1 

1 

1 

1 

1 

1 

0 

1 

ҰмА 

9 

-1 

-1 

-1 

-1 

-1 

-1 

-1 

1 

-1 

0 

         

5- кесте. Базистік кезеңдегі сәйкестік матрицасы 

 

Көрсеткіш 

№  

1 

2 

3 

4 

5 

6 

7 

8 

9 

10 

Сома 

ӨӨТТ 

1 

0 

0 

1 

0 

1 

0 

0 

1 

1 

1 

5 

АҚ 

2 

0 

0 

0 

1 

0 

0 

0 

1 

1 

1 

4 

ДҚ 

3 

1 

0 

0 

0 

0 

0 

1 

0 

0 

0 

2 

ТМЗ 

4 

0 

1 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

1 

НҚ 

5 

1 

0 

0 

0 

0 

0 

1 

0 

0 

0 

2 

ЖТ 

6 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

Т 

7 

0 

0 

1 

0 

1 

0 

0 

1 

1 

1 

5 

КҚ 

8 

1 

1 

0 

0 

0 

0 

1 

0 

0 

1 

4 

ҚмА 

9 

1 

1 

0 

0 

0 

0 

1 

0 

0 

1 

4 

ҰмА 

10 

1 

1 

0 

0 

0 

0 

1 

1 

1 

0 

5 

барлығы 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

32 

 

 

307 

6-кесте.Есептік кезеңдегі сәйкестік матрицасы 

 

Көрсеткіш 

№ 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

7 

8 

9 

10 

Сома 

ӨӨТТ 

1 

0 

0 

0 

0 

1 

0 

0 

1 

0 

1 

3 

АҚ 

2 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

1 

0 

1 

2 

ДҚ 

3 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

ТМЗ 

4 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

НҚ 

5 

1 

0 

0 

0 

0 

0 

1 

0 

1 

0 

3 

ЖТ 

6 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

1 

0 

1 

2 

Т 

7 

0 

0 

0 

0 

1 

0 

0 

1 

0 

1 

3 

КҚ 

8 

1 

1 

0 

0 

0 

1 

1 

0 

0 

0 

4 

ҚмА 

9 

0 

0 

0 

0 

1 

0 

0 

0 

0 

1 

2 

ҰмА 

10 

1 

1 

0 

0 

0 

1 

1 

0 

1 

0 

5 

барлығы 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

24 

 

Базистік және  есептік кезеңдердегі сәйкестік матрицалары арқылы (5,6-кесте),  кәсіпорынның 

қаржылық  жағдайының  жалпы  бағасы  есептеледі,    яғни  базистік  кезеңдегі  сәйкестік  матрицаның 

нәтижесін нормативті модельдің нәтижесіне қатынасын айтамыз,  яғни сол сияқты есептік кезеңдегі 

сәйкестік  матрица  есептеледі  (9-кесте).    Ол  арқылы  фактілі  матрицаның  нормативті  матрицаға 

қаншалықты жақын екендігін анықтауға мүмкіндік береді: 

5926

,

0

54

32

1

1

1

1



















n

i

n

j

ij

n

i

n

j

б

ij

б

e

b

У

                                                 

4444

,

0

54

24

1

1

1

1







 

 









n

i

n

j

ij

n

i

n

j

о

ij

e

b

Уе

 

Бағалы  қағаздар  нарығы  бойынша  кәсіпорынның  қаржылық-экономикалық  тұрақтылығының 

бағасы анықталады. 

Есептік  кезеңдегі  бағалы  қағаздар  нарығы  бойынша  кәсіпорынның  қаржылық-экономикалық 

тұрақтылығының анықталған бағасы орташа екенін айта кету керек. 

Есептік кезеңдегі көрсеткіштер қаржылық-экономикалық жағдайдың жалпы бағасына жағымды 

немесе жағымсыз әсерін тигізгенін, сонымен қатар әсер ету дәрежесін анықтау үшін факторлы талдау 

жасаймыз  (7-кесте).  Ол  үшін  соңғы  екі  жылдың  көрсеткіштерін  салыстыру  қажет,    яғни  олардың 

түйісу көрсеткіштері арқылы талданып жатқан соңғы жылдағы бұзушылық көрсеткіші анықталады. 

Кейін  тұрақтылық  өсімі  мен    тұрақтылық  мағынасы  абсолюті  және  проценттік  түрде  анықталады,  

бұл  талдау  есептік  кезеңдегі  бағалы  қағаздар  нарығы  бойынша  қаржылық  тұрақтылық  бағасының 

факторлы талдамасы болып табылады. 

 

7-кесте. Есептік кезеңдегі бағалы қағаздар нарығы бойынша қаржылық тұрақтылық бағасының 

факторлы талдамасы. 

 

Түйісу 

Бұзушылық 

Ә

сер ету: 

Тұрақтылық өсімі 

Тұрақтылық 

мағынасы 

Көрсеткіш 

№ 

2011 

2012 

2012 

абсолют 

% 

абсолют 

% 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

7 

8 

9 

ӨӨТТ 

1 

5 

3 

5 

-0,0370 

-8,33 

0,0926 

16,67 

АҚ 

2 

4 

2 

2 

-0,0370 

-8,33 

0,0370 

6,667 

ДҚ 

3 

2 

0 

3 

-0,0370 

-8,33 

0,0556 

10 

ТМЗ 

4 

1 

0 

4 

-0,0185 

-4,17 

0,0741 

13,33 

НҚ 

5 

2 

3 

1 

0,0185 

4,17 

0,0185 

3,33 

ЖТ 

6 

0 

2 

5 

0,0370 

8,33 

0,0926 

16,67 

Т 

7 

5 

3 

4 

-0,0370 

-8,33 

0,0741 

13,33 

КҚ 

8 

4 

4 

1 

0 

0 

0,0185 

3,33 

ҚмА 

9 

4 

2 

4 

-0,0370 

-8,33 

0,0741 

13,33 

ҰмА 

10 

5 

5 

1 

0 

0 

0,0185 

3,33 

       Барлығы 

32 

24 

30 

-0,148 

-33,3 

0,5556 

100,0 

 

 

308 

Жасалған есептеулердің соңында мынадай қорытындылар жасауға болады: 

 

Базисті кезеңнен есептік кезеңге өткенде НҚ көрсеткіші жақсарған болатын, ал ҰмА,  КҚ 

көрсеткіштері өзгеріссіз қалса, ӨӨТТ, АҚ, ДҚ, ТМЗ, ЖТ, Т, ҚмА көрсеткіштері біршама төмендеді.  

Бағалы  қағаздар  нарығы  бойынша  кәсіпорынның  қаржылық-экономикалық  жағдайына  әсер  етуі  -

0,148–ді немесе пайызбен алғанда -33,3 құрайды. 

 

Жалпы бағалы қағаздар нарығы бойынша кәсіпорынның қаржылық-экономикалық жағдайы 

2011 жылға қарағанда 2012 жылы 0,5926-дан  0,4444-ке төмендетті. 

Кәсіпорынның қаржылық-экономикалық тұрақтылығын жоғарылату мақсатында талдау жасау 

қажет. Бұл талдау мынадай нәтижеге әкеліп отыр –  кәсіпорынның өзіндік қаражаттары 797 170 000 

теңге құрып отырса да, кәсіпорын қысқа мерзімді займдарды талап етіп отырғандықтан, өз кезегінде 

олар тек 3 880 000 теңгені құрып тұрған қысқа мерзімді займдарды алып отыр. Бұл сома жоғарыда 

көрсетілген сомадан әлдеқайда аз.  

 

Ә

ДЕБИЕТТЕР 

1.  Сайлаубеков  Н.Т.  Анализ,  оценка  и  прогнозирование  финансово-экономической  деятельности 

предприятия на основе динамического норматива. Монография.-Алматы, 2011.-218 с.  

2.  Погостинская  Н.Н,  Погостинский  Ю.А.  Системный  анализ  финансовой  отчетности.  -  Санкт-

Петербург, 1999-94 с. 

ЛИТЕРАТУРА 

1.  Сайлаубеков  Н.Т.  Анализ,  оценка  и  прогнозирование  финансово-экономической  деятельности 

предприятия на основе динамического норматива. Монография.-Алматы, 2011.-218 с.  

2.  Погостинская Н.Н, Погостинский Ю.А. Системный анализ финансовой отчетности. - Санкт-Петербург, 

1999-94 с. 

REFERENCES 

1.  Saylaubekov N.T. Analiz, ocenka i prognozirovaniye finansovo-ekonomichesкoy deyatelnosti predpriyatiya 

na osnove dinamicheskogo normotiva. Monografiya.- Almaty, 2011.-218 s.  

2.  Pogostinskaya N.N, Pogostinskiy YU.A. Sistemnyiy analiz finansovoy otchetnosti. –Sankt-Peterburg, 1994-94 s. 

 

Килыбай М.Н., Джумадилова Ш.Г., Сайлаубеков Н.Т. 

жүктеу/скачать 37,51 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: