Алматы «рауан» 1991

териалдық жағы болып саналатындығы. Бұл қағида, әрине, тіл- 
дер тек дыбыстар тізбегінен ғана жасалынады деген пікірге алып 
келмеуі керек. Жас балаға тіл үйреткенде дайын сөздерді (мағы- 
на мен дыбыстар бірлігін) үйретеміз де, оған біртіндеп мағынаны 
ажыратуды көрсетеміз. Екінші сөзбен айтқанда, тіл үйренгенде әр 
адам жаца тіл не жаңа сөз жасамайды, ертеден келе жатқан, ата- 
бабадан мүра болып берілетін даяр форманы қабылдайды, біртін- 
деп оны үйренеді. Тіл үйренгенде тіл үйренуші адам сөздің жеке 
фонемалық элементтеріне, сөздердің грамматикалық формалары- 
на назар аудармайды. Сөйлем құрап, оның ең жоғарғы формасы- 
на көтерілгенде ғана сөздердің тұлғасына, байланысу тәсіліне, 
сөздердің сөйлемдегі орын тәртібіне, т. б. көңіл аударады.
Сөз бір дыбыстан да, дыбыстар тіркесінен де жасалынады. Сөз 
құрамындағы дыбыстардың орналасуында да белгілі бір заңды- 
лықтардың бар екендігін жоққа шығаруға болмайды. Сондай-ақ 
сөздердің түрленуінің де, тұлғаларының. өзгеруінің де тілдік заң- 
дылықтарға бағынатындығы анық. Салыстырыңыз: қазақ тілінің 
заңдылығы бойынша ң мен й дыбыстары сөз басында, б, ғ, г, д 
дыбыстары сөз соңында, ерін дауысты дыбыстары сөздің екінші 
буындарында кездеспейді. Ал а, е, ы, қ, т, м, ж, н, с сияқты дыбыс­
тар буын талғамайды, сөздің барлық деңгейінде қолданыла бере- 
ді. Демек еж не ақы сияқты дыбыстар тізбегінің қолданылуы 
қазақ тілінің дыбыс заңдылығынан тыс жатқан құбылыс емес, бі- 
рақ олар сөз емес. Ал же, іш, ақ, ат, ас, арық сияқты дыбыстардың 
тізбегінде де, жоғарыдағыдай, қазақ тілінің дыбыс заңдылығына 
сәйкес келушілік бар. Айырмашылығы сол — бірінші мысалымыз- 
дағы дыбыстар тізбегі сөз емес, екінші мысалымыздағылар болса 
сөз. Бірінші мысалымызда келтірілген дыбыстар тізбегі — жүйе- 
лі дыбысталу емес, тек дыбыстардың тіркесі. Екінші мысалымыз- 
дағы дыбыстар тізбегі мағынамен байланысып жатқандығы үшін 
жүйелі дыбысталу болып тұр. Тек соңғы жағдайда ғана жүйелі 
дыбысталу сөз бола алады. Осындай заңдылықтар басқа тілдерде 
де бар.
Кейде «Сөз — мағына мен дыбысталудың бірлігі» деген анықта- 
ма сәл басқашалау формада беріліп, «Әрбір сөз — белгілі бір құ- 
былыстың аты», (Болғанбаев 79, 8) * «Міне осындай белгілі бір 
ұғымның атауы (белгілі таңбасы) ретінде қолданылатын дыбыс- 
тардың комплексін сөз дейміз»,— (Белбаева 76, 12) * деген сияқ- 
ты анықтамалар беріліп жүр. Сөздерде мағына барлығы анық, 
бірақ мағына мен дыбысталу сан жағынан да, сапа жағынан да 
тең түседі деу дұрыс емес. В. В. Виноградов Ф. Фортунатовтың 
«Жеке мағынаға ие болатын дыбыстардың барлығы да сөз» (Фор­
тунатов 56, 132) * деген анықтамасына сын айта отырып, «Егер 
сөз тек екі жақты құбылыс дейтін болсақ, онда тілдегі әрбір жаңа 
түсінік, жаңа ұғым жеке сөзді талап еткен болар еді. Бірақ тілде- 
гі жағдай бұдан сәл басқашалау» деген болатын (Виноградов 72, 
16) *. Автор сөзге берілген анықтаманы сәл күрделендіріп, оған 
жүйеге байланысты мағына қосады. «Сөзді дыбыс пен түсініктің 
бірлігі деп санау үлкен жаңсақтық. Сөзге бұлай анықтама беру
10

оны өзі мүше болған құрылымынан ажыратады»,— деп көрсетеді 
(Виноградов 72, 16) *. Сөзге мағына мен дыбыстьің бірлігі, не 
мағына мен дыбыстың және грамматикалық категориялардың 
бірлігі деп берілген анықтамалардың қазіргі тілшілерімізді қана- 
ғаттандыра алмайтындығы анық.
Тіл-тілдердегі сөздердің табиғаты мен түрлі қасиеттерінің өза- 
ра сәйкес келе бермейтіндігі кей ғалымдарымыздың жалпы сөзге 
тиянақты анықтама беруге болмайды деген қорытындыға келуіне 
себепші болған. Мысалы, М. Н. Петерсон: «Сөздерге қанағатта- 
нарлық анықтама жоқ, оны берудің өзі де екіталай. Сөз — логи- 
калық анықтама беріп болмайтын түсінік, сондықтан оны тек 
сипаттап не белгілерін көрсетумен ғана шектелген дұрыс»,— де­
ген болатын 
(Петерсон 25, 23) *. 
Осы пікірге жақын пікір 
Л. В. Щербада да бар. «Шындығында, сөз дегеніміз не? Менің- 
ше, бұл түрлі тілдерде түрліше болады. Бұдан, жалпы, сөз деген 
түсінік жоқ деген ұғым туады» (Щерба 76, 46) *. Екі автордың 
екеуін де сөзге анықтама бере алмағаны үшін айыптаудың қажеті 
жоқ. Біріншіден, олардың екеуі де сөз проблемасымен арнайы 
айналыспаған ғалымдар. Екіншіден, сөздердің құрылымдық эле- 
менттері ол кезде толық зерттелмеген болатын. Үшіншіден, олар 
жеке тілдердегі сөздерге емес, түрлі тілдердегі сөздерге анықтама 
беруге болмайды деген. Демек, алдымен, жеке тілдердегі сөздер- 
дің табиғатын зерттеп, оларға анықтама беруді талап еткен. Сөз- 
дерге анықтама беру үшін олардың табиғатын жан-жақты біліп, 
олардың өзара байланысын ашу керек; қандай белгісі негізгі бел- 
гі, қайсысы қосалқы белгі екендігін ажырату керек болады. Ж ал­
пы тілдердегі сөздерге анықтама беру — жеке тілдердегі сөздердің 
табиғатын толық анықтағаннан кейін ғана орындалатын жұмыс. 
Осыған орай, М. Д. Степанова «Сөзге бір жақты анықтама беру, 
сөз түсінігін түрлі тілдерде универсалды етуге әрекет ету — сөзді 
қате талқылауға не жартылай ғана қамтуға, әсіресе анықтамалар- 
дың толық болмауына себепші болып жүр»,— деп қорытынды 
шығарған (Степанова 68, 26) *. Алайда жоғарыдағы пікірлерге 
сүйеніп, сөзге мүлде анықтама беруге болмайды деген тұжырым- 
ға келуге болмайды.
Сөзге толық, оның қасиетін жан-жақты қамтыған ғылыми 
анықтама берудің қиындығын жасыруға болмайды. Л. В. Щерба: 
«Мен сөз туралы көптен бері ойланып жүрсем де, бұл проблема- 
ны шешуді өз алдыма мақсат ете алмаймын»,— дей отырып, көп 
ізденудің, ұзақ уақыт бойы бұл мәселемен айналысу керектігін 
ескерткен болатын (Щерба 76, 46) *. Қазіргі кезде сөз бір жақты 
ғана, бір пәннің жетістігі негізінде ғана емес жан-жақты, бірнеше 
пәннің жетістігіне сүйеніліп зерттелініп жатқандығы мәлім. Қейде 
түрлі пәннің (психологияның, философияның, логиканың, семио- 
тиканың, т. б.) жетістіктері қорытындыланбай, сөздерге берілген 
бір жақты анықтамалар да, түрлі пәндердің жетістіктері сұрып-
1 В. В. Виноградовтың берген анықтамасының негізінде Ф. де Соссюрдың 
жүйеге берген анықтамасы жатыр. Қараңыз: Соссюр 77, 146.
11

талынбай, механикалық түрде жинақталынған аныктамалар да 
кездесіп қалады. Аныктама беру дегеннің өзі — белгілі бір ұғым- 
ның барлык касиеттерін санап беру деген сөз емес. Мысалы, совет 
тілшісі Н. М. Шанский сөздердің негізгі белгісін 12 пунктпен көр- 
сеткен. Бірақ сөздердің ғылыми аныктамасын бермей, жұмысшы 
(рабочий) анықтамасын бердім деп ескерткен. «... сөз өзінің негізгі 
формасында бір ғана екпіні бар және мағынаға ие, лексико-грам- 
матикалық тұтастығы бар, бөлінбейтін тілдік бірлік»,— деп анык­
тама береді (Шанский 72, 32) *. Егер Н. М. Шанский санап көр- 
сеткен сөздердің белгілерін аныктасак мынадай болады: 1) фоне- 
тикалык жактан тұтастылығы, 2) семантикалық валенттілікке 
иелігі, 3) арасына сөз салмайтындығы, 4) бір екпінге ие болатын- 
дығы, 5) бір лексико-грамматикалык категорияға катыстылығы, 
6) мағына мен дыбыс бірлігі, 7) қайта жасалынбайтындығы, 8) 
тұтастығы мен бірдей формаланатындығы, 9) көпшілік жағдайда 
сөз тіркестерінде қолданылатындығы, 10) ажыратылып тұратын- 
дығы, 11) номинативтілігі, 12) фразеологизмдік касиеті барлығы 
(Шанский 72, 11) *. Сөздердің бұл сиякты көп касиеттілігі кей 
тілшілердін бір тілдің өзінен бірнеше сөздердің түрлерін ажыра- 
туына себепші болып жүр. Мысалы, 1960 жылы Ленинградта бо- 
лып өткен сөздердің морфологиялык курылымы туралы конфе- 
ренцияда баяндама жасаған О. П. Суник бір тілдегі сөзге анык­
тама беруге болады және сөздерге тілдің түрлі жағынан түрліше 
аныктама беруге болады деген. Мысалы, фонетист сөзге фонети- 
калык жактан, лексиколог сөзге лексикологиялык жактан, грам­
матист сөзге грамматикалык жактан т. б. аныктама беріп фоне- 
тикалык сөз, лексикалык сөз, грамматикалык сөз, т. б. деп атауға 
мүмкіндік бар деген (Суник 63, 38) *. Сөзге бұл сиякты аныктама 
беруді бір кездерде В. В. Виноградов сыңаржак зерттеуден туған 
қағида (Виноградов 72, 13) * деп бағаласа да, бұл пікірді дамы- 
тушылар да жок емес. Мысалы, С. Е. Яхонтев сөздерді түрлі ка- 
сиеттеріне карап ажырата отырып, графикалык, сөз, сөздіктегі сөз, 

жүктеу/скачать 9,37 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: