Алматы «рауан» 1991
жүктеу/скачать 9,37 Mb. Pdf көрінісі
|
| ray мен тасқа, Мүз да еріп, қалмайды су болмасқа (Майлықожа).
Күннен басқа шілдеде жоқ жауының да, Қалдырмай түк аспан- ның ожауында (Мырзалиев). Алаштың адамының бәрі мәлім — Кім қалды таразыға тартылмаған (Базар жырау), т. б. Қазір кей тілшілер сөз мағынасын сөйлеумен (речь) байла- ныстырып, сөйлеу кезіндегі информация берумен анықтауға эре- кет етеді. Сөзсіз сөйлеу процесі кезінде сөйлеуші тыңдаушыға белгілі бір информацияны, хабарды жеткізуі қажет. Совет тілшісі И. Ф. Вардуль «...тіл арқылы объектив информация туралы хабар беру мүмкін емес»,— дейді (Вардуль 73, 15) *. Автор пікірін ары қарай жалғастырып: «Тіл элементтері тілден тыс жатқан дүние туралы информация бермегендіктен, ол объектив дүние тілшілер үшін парықсыз», «Тілден тыс дүниеге (внеязыковая действитель ность) сүйеніп тіл семантикасын зерттеу тиімсіз»,— дейді (Вар дуль 73, 19; Вардуль 77) *. И. Ф. Вардульдың бұл пікірімен келі- суге болмайды. Тілдің ойлау арқылы объективтік дүниемен бай- ланысып жататындығын оның өзі де көрсетеді. «Болмысты бейнелеуші ретінде ойлау мен тілдіц тығыз байланысты болатын- дығы сөзсіз»,— деген тезис И. Ф. Вардульдың тезисі (Вар дуль 73, 9). В. М. Солнцев сөз мағынасын тікелей жоққа шығармайды. Бірақ таңба теориясымен байланыстыра отырып, тілдің таңбалық қасиетіне тоқталады. Автор тілдік таңбаны екі жақты құбылыс деп танымай, бір жақты құбылыс дейді (Солнцев 77, 1, 17) *, нә- тижеде мағына дыбыстық таңбадан тыс жатқан құбылыс болып шығады. Әрине тілшілер арасында тілдің таңбалық қасиетімен пікір таласы бар екендігі анық. Сонда да тіл элементтері қаты- нас құралы болу үшін белгілі бір информациямен, мағынамен байланысуы сөзсіз, мағынамен байланыспаған таңба қатынас құ- ралының элементі бола алмайды. Дыбысталу мен мағына ара- еындағы байланыс бұл мәселенің екінші жағы болып сана- лады. Қазақ тілінің жоғарғы оқу орындарына арналған оқулықта- рында, негізінен, сөздің белгілі өзіне тән болатын мағынасы бар* лығын мойындайды. «Сөз болған жерде мағына болуы — табиғи нәрсе» (Кеңесбаев 75, 15) *. «Сөз біткеннің барлығында да бел- гілі мағына болады» (Болғанбаев 79, 14) *. Бірақ Ғ. Мұсабаев сөздің мағынасы мен дыбысталуы туралы пікір айта отырып «Үіиін, сайын гөрі дегендер сөз емес, бірақ мұнда жүйелі дыбыс талу бар. Демек дыбысталу мен сөз бір емес, екі айырым ұғым. Сөйтіп, дыбысталу — сөздің басты элементі»,— деп жазады (Кеңесбаев 75, 14). Автордың пікірінше мағына болмаса да сөз бола береді. Сөз болу үшін тек жүйелі дыбысталу болса жетіп жатыр. Үиіін, сайын, гөрі дегендер шылау сөздер. Шылау сөздер- 39 де (көмекші сөздердің барлығында) лексикалық мағына жок, деген пікір ерте кезден-ақ бар болатын, бірақ жүйелі дыбысталу сөздің негізі деген түсінікті кездестіре алмаған едік. Жалпы жүйе- лі дыбысталу деп нені түсінеміз? Барлық тілдерде дыбыстардың белгілі заңдылығы бойынша сөз басында ң дыбысы, сөз соңында д дыбыстары қолданылмайды. Сондай-ақ ерін дауысты дыбыста- ры сөздің екінші, үшінші буындарында кездеспейді; қ, ғ дыбыста ры тек жуан дауысты дыбысты буындардың құрамында ғана колданылса, к мен г тек жіңішке дауысты дыбысты буындар құ- рамында қолданылады. Қазақ тілінде буындардың екі дауыссыз- дан басталынбауы, екі дауыссыздарға аяқталынатындығы шын- дық. Бұндай заңдылық өзбек, қарақалпақ т. б. тілдерде де бар. Мысалы, өзбек тілінде сингармонизм заңдылығы жоқ, бірак. дыбыстардың тіркесіп келуінде заңдылық бар. Б, д дыбыстары жа- зылуда сөз соңында жазылса да айтылуда п, т дыбыстарындай айтылады (Хозирги 1, 47) *. Сөз басында келгенде б дыбысы м дыбысындай айтылады. Мысалы, бундай-мүндай, бурун-мурун, жүктеу/скачать 9,37 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|