Алматы «Сардар» баспа үйі

196
сөзді біз екі морфеманың, яғни парсы тілінен енген һеч жəне ай/ей 
одағайының жымдаса бірігуінен пайда болған біріккен сөз деп білеміз. 
Сонда бұл фраза о баста: «бір-біріне еш «ай» («айқайласу», «дауыс 
көтеру»мағынасындағы анайы естілетін одағай) десіп көрмеген тү-
рінде айтылған да, кейін сөйлеу тілінің ыңғайына байла нысты құ-
рамындағы еш + ай қысаңішай/ішəй вариантына ауысқан.
Шық бермес Шығайбай. Тұрақты тіркеске айналған бұл күрделі 
(анықтауышты) жалқы есімнің құрамындағы шықпен шығай сөз-
дерінің мағынасы біз үшін күңгірт, беймəлім тəрізді. Алдымен 
шықсөзін қарастырып көрейік. Бұл сөздің табиғаты өте қызық. Біздің 
байқауымызша, бұл түбір сөздің түркі-монғол тілдерінде жиырмадан 
астам варианты бар да, олардың бəрі «сырость/сырой», «влага/влаж-
ный», «мокрота/мокрый», «неспелый», «зеленый» мағы насында қолда-
нылады екен. Олар мыналар: шық ~ шік ~ чық ~ чік ~ чіг ~ шый ~ шій ~ 
чый ~ чій ~ зық ~ зік ~ зых ~ зақ ~ зəқ ~ зах~ зай ~ зəй ~ сыз ~ сіз ~ саз ~ 
сөз~ сұй ~ сүй ~ жый ~ жій ~ жу ~жү ~ жып ~ жіп,т. Б. Бұл қатардағы 
түбірлердің бəрі де белгілі бір фонетикалық заңдылықтар, яғни [ш ~ ч ~ 
з ~ с ~ ж ], сондай-ақ[й~к~қ~г~х~з~у~б~п] дыбыстарының өзара алма-
суы негізінде пайда болып, түркі тілдерінің көпшілігінде не жеке, не 
туынды сөз құрамында сақталғандығын көреміз. Тек қазақ тілінің өзін-
де ғана сақталған шық–«салқын түнде шөп басына тұрып, қалатын 
дымқыл, су тамшысы»; сыз–«ылғал, ызғар, дымқылды жер»; говор-
лардағы: зай/зəй/зəк– «дым, дымқыл, дымқылдык, сыз»; ши>шикі– 
«піспеген, дымқыл, суы бар» (өсімдік, нан, ет, т. Б.); жіб >жібіту; жіп-
сіп терлеу (мұнда да беттің, дененің дымқылдануы);сұй >сұйық тə-
різді сөздердің төркіндес екеніне этимологиялық тұрғыдан күмəн 
тудырмау керек.
Сонда шық бермес тіркесі о бастағы«дым берместің» синонимі. 
Ал енді шығай сөзіне келсек, ол ерте замандарда қазіргі кедей, кембағал 
сөздерінің орнына қолданылған түркі тілдеріне ортақ дербес сөз. 
Мысалы, «Күлтегін» ескерткішінде «кедей халықты бай қылдым» 
дегенді c'Cpaj budunuj baj qilt'im[KT
29
]деп берген. Сол замандағы шы-
ғай ~ чығай сөзі, біздің пайымдауымызша, қазақ тілінде екі түрлі фор-
мада сақталған: біреуі –жалқы есім құрамындағы шығай>Шығайбай
(дəл аударсақ, Кедейбай.Шық бермес Шығайбай– «дым татырмайтын 
кедей, жұтаған бай») болады да, екіншісі –шыған; ол қазақ тіліндегі 
шығаннан шыққан кедей деген фразеоло гизм құрамында ғана кездеседі. 

197
Сонда ол –«кедейден шыққан ке дей», немесе «кедейдің кедейі» деген 
мағынаны білдіреді деген сөз. Ал шығай мен шыған төркіндес, бір сөздің 
екі түрлі этимологиялық варианты екенін «Көне түркі сөздігінен» (148-
б.) анық көруге бола ды. Мұндағы айырмашылық –көне түркі тілдеріне 
тəн сөз аяғындағы [й ~ н ] дыбыстарының фонетикалық сəйкестігіне 
байланысты (мысалы: қой – хон варианттарын салыстыруға болады).
Зығырданы қайнау. «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде» бұл фра-
зеологизмді «ыза кернеу, ашулану» деп түсіндіреді жəне оның «зығыры 
қайнау» түрінде айтылатынын ескертеді. Біздің ойымызша, кейінгі 
вариант алдыңғы варианттың қысқарган түрі тəрізді. Өйткені бұл тұрақты 
сөз тіркесінің этимологиясы тек зығырдан сөзіне ғана байланысты 
анықталатынын көреміз. Бұл жердегі зығырдан парсы тілінен енген 
з?һ?рдан >з?һ?р + дан, яғни «зəһəр, у құйған ыдыс», ауыспа мағынада 
«өт жолы» («желчный пу зырь»). З?һ?рданның зығырданға айналуы –
қазақ тілі дыбыс жүйесі тұрғысынан дəлелдеуге болатын құбылыс: зəһəр 
сөзі [һ] дыбысының ерекшелігіне байланысты бірде зəр (зəр қышады), 
бірде зығыр (һ ~ ғ, ə ~ ы) түріне ауыса береді. Сонда зығырданның 
қайнауы, яғни у салған ыдыстың қайнауы мен қатты ашуланудың, бой-
ды ыза кернеудің арасында логикалықта, образдылықта байланыс, ұқ-
састық бар. Бұл процестің биологиялық тұрғыдан да дəлелді екені сөзсіз.
Оралыңның барында ойна да күл.Бұл фразеологизмдегі орал
сөзі не? Біздің пікірімізше, ол оралым келмеді дегендегі орал сөзімен 
төркіндес. Ал, ол өз ретінде қазақ тілінде жеке-дара айтыла беретін 
орай сөзімен түбірлес. Қазіргі қырғыз тілінде орал–«удобный момент»; 
«подходящее обстоятельство» (Юдахин, 579). Басқаша айтқанда, [й~н] 
дыбыс алмасуы негізінде пайда болган бір сөздің бұлар екі варианты.
Орай қазақ тілінде, орол қырғыз тілінде жеке сақталған. Ал орал 
вариантының қазақ тіліндегі белгілі бір фразеологизмдер құрамында 
ғана сақталып қалуы заңды нəрсе. Сонда: Оралыңның барында ойна да 
күл тіркесіндегі орал сөзі ораймен төркіндес.
Үл болмасаң, бүл бол.Осындағы үл де, бүлде бүгінгі таңда беймə-
лім сөздер жəне олар тек осы фразеологизм құрамында ғана айтылады. 
Бір замандағы бұл фразеологизмнің мағынасы – «бөлінбек түгіл, бүлін».
Үл түбірі о баста «бүтіннің бөлшегі», «бөлік», «тиісті үлес» мағынасында 
кең түрде қолданылған. Түркі тілдерінің біразында бұ түбірден үле- / 
үлі- / үлү түрінде («раздавать, распреде лять»; «разделить на части» 
мағынасында) етістік формасы жасалады. Бұл қазақ тілі говорларынан да 

198
кездеседі. Сол сияқты бүл сөзі де кейбір түркі тілдерінде осы күнге де-
йін жеке-дара айтыла береді. Ол бірде есімдік, бірде етістік мағынасын-
да айтыла беретін синкретикалық түбір. Мысалы: қазақ тіліндегі бүлік, 
бүлдір, бүліну, қырғыз тіліндегі бүл- «раздирать, разбивать, рвать, выр-
вать», ұйғыр тіліндегі була-«отнимать, отбирать, насильно вырвать; 
ограбить» сөздерінің түбірлес екеніне таласуға болмайды.
Нілдей бұзылу. Осындағы –дай/дей формалы лексикалық едини-
цаның түбірі ніл «көк», «көгілдір» (индиго), «көк бояу» (синь ка) 
мағынасында Орта Азия халықтары тілінде жиі кездеседі. Мыс., өзбек 
тілінде: бу сенга буёқчининг нилими? (бұл саған бояушының бояуы ма?), 
түрікмен тілінде: нили азан (жалған жолға түсу, азу), т. Б. Зерттеушілердің 
пікіріне қарағанда,ніл сөзі –түркі тілдеріне будда дінін уағыздаушы жаз-
ба ескерткіштерді көне ұйғыр тіліне аударуға байланысты енген сан-
скрит сөзі. Мысалы:nilutpal <санскр. Nіlораіа– «көкшіл түсті су лилия-
сы» (Rach III З
110
);nilapusup <санскр.Nilapuspa - «көк тұсті шешек ата-
тын эвкалипт агашы» (Uig. II 25
17
). Тəжік, өзбек тілдеріндегі нилифар
(су лилиясы, лотос) сөзі жоғарыдағы санскр. Формасымен байланыс-
ты. Сонда нілдей бұзылу «көк бояудай бұзылу» деген мағынаны аңғар-
тады жəне оның Ніл өзенімен тікелей байланысы болмауы тиіс.
Жер астынан жік шықты, екі құлағы тік шықты.Осы фразео-
логизм құрамында тұрып мағынасы күңгірттенген жік сөзінің тіліміз-
дегі: жігі ашылу, жік болу, жігін білдірмеу тəрізді тіркестерде кездесе-
тін «аралық», «жапсар», «шекара» мағынасындағы жік сөзімен үш 
қайнаса сорпасы қосылмайды. Бұл қазақ, тағы басқа түркі тілдерінде 
қазірде ұмыт болған, тек кейбір фразеологизм, туынды түбір құра-
мында ғана кездесетін (мысалы:жек көру, жексұрын), көне түркі тілін-
де өте жиі қолданылған «жын», «шайтан» мағынасындағы йек [jek]//
джек [зек] // йік [jik]//джік [зік] сөзі. Мысалы, көне түркі ескерткіштері 
тілінде:jekk? tapїn-tїmїz–«по клонились демонам» (Chuast Л
64
); қос сөз:
jek onz?m– «жын-шайтандар» (ТТ ІІІ
91 
>«Көне түркі сөздігінде» бұл сөз-
дің түркі тілдеріне ескі парсы тілінен ауысқандығы көрсетіледі (253-б.).
Сөйтіп, жоғарыдағы жек//жік сөздері о баста «жын-шайтан»
мағынасын білдірсе, біздің сөз етіп отырган «жер астынан жік шық-
ты, екі құлағы тік шықты» фразеологизміміз «жер астынан жын-
шайтан шықты, шыққанда да екі құлағы тікірейе шықты» деген ұғымды 
білдіреді. Дəл осы сияқты: жек көру– «біреуді жын бейнесінде, жынын-
дай көру»; жексұрын– «түрі жын-шайтан сияқты қорқынышты» мағы-
наны аңғартады.

199
Қорыта келгенде, бүгінгі таңда бізге беймəлім, мағынасы күң-
гірттенген, қолданылуы шектелген сөздердің бірқатарын ғасырлар бойы 
қалыптасып, тұрақтанып, біртұтас болып құрылған фразеологизмдер 
құрамынан іздегеніміз абзал. Біле-білсек, бұл тəрізді сөздердің мағы-
насының күңгірттенуіне де жəне сол сөздердің құпия-сырын ашып 
беруге де себепші болатын фразеологизмдердің өздері болмақшы. Ол 
үшін тұспал, жолбар емес, пайымды да, жүйелі зерттеулер қажет.
Қазақ тіліндегі байырғы сөздердің контекстегі
мағынасы жайлы.

жүктеу/скачать 1,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: