Алматы «Сардар» баспа үйі

94
√қ а/-ке/-ѓа/-ге: қыр>қырқа возвышенность, цепь плоских гор;
*жаң>жаңқа щепка; *жоң>жоңқа стружка; *қан>қаңқа скелет, 
остов; *қас>қасқа отметина на лбу, лысина, лысый; *маң>маңқа сопля’; 
сап (болезнь лошадей); *жор>жорға иноход, иноходец;*сер>серке 
козел-предводитель; *сір>сірке гнида; бүр>бүрге блоха
√-қай/-кей/-ғай/-гей: төс>төскей склон горы; күн>күнгей сол-
нечная сторона; *шал>шалғай 1) дальний, на отшибе; 2) полыпальто, 
халата; оң>оңқай правый, правша; *меш>мешкей ненасытный, обжора
√-қақ /-кек/-ғақ /-гек: тоң>тоңғақ 1) мерзляк; 2) помет, едино-
временный приплод животных; *сер>сергек бодрый, энергичный; 
ес>ескек весло, весла; *жөр>жөргек пеленки; *əң>əңгек ров, яма; 
*ең>еңкек покатый; *шал>шалқақ откинутый назад
√-қар/-кер/-ғар/-гер: тай>тайқар осленок (самец); шал>шалқар 
широко раскинувшийся, простирающийся; қый>қыйқар упрямый уп-
рямец *ас>асқар возвышенный, высокий, недостигаемый
√-қау/-кеу/-ғау/-геу: *аң>аңқау ротозей, простофиля; *жал” >
жалқау лодырь, лентяй; *мыл>мылқау немой, глухонемой; *ең>еңкеу 
отлогий, покатый, с ложбинами; *сақ>сақау картавый, косноязычный; 
*шұл>шұлѓау портянки; *сыр>сырқау больной, хворый
√-қы/-кі/-ғы/-гі үз>үзгі диал. зеркало; қар>қарғы ошейник; 
таң>таңқы вздернутый (о носе), курносый; диал. неглубокий ко-
лодец; кер>кергі пяльцы; *шал>шалғы литовка, коса; *еш>ешкікоза; 
*жыл>жылқы лошадь, лошади (собир.); ‰с>‰скі стамеска; сүр>сүргі 
ширшепка, рубанок, скребок
√-қыл/-кіл/-ғыл/-гіл:боз>бозғыл сероватый, беловатый, белесый; 
*қош>қошқыл темно-коричневый, фиолетовый; үш>ушкіл треугольный; 
тμрт>төрткіл четырехугольный; *қыш>қышқыл кисловатый, кислый; 
*тар>тарғыл полосатый, тигровый (о масти коров, кошек) 
√-қын/-кін/-ғын/-гін: тас>тасқын поток, лавина; көш>көшкін 
снежный обвал; сүр>сургін ссылка, интернирование; құу>құуғын пого-
ня, преследование; *құз>құзғын коршун; *жұл>жұлғын вид тамариска; 
аз>азғын сбившийся с пути, аморальный, морально разложившийся, 
предатель; *ай>айқын ясный, явный
√-па/-пе,– ма/-ме: қой>қойма клад, месторождение склад, 
ломбард; тер>терме терме, речитатив; кер>керме натянутый аркан для 
привязывания коней, коновязь; өр>өрме плетение, плетеный; түй>түй-
ме пуговица и др.

95
√-пақ/-пек/-мак/-мек: жай>жайпақ плоский; *тай>тайпақ 
приплюснутый, выровненный (о поверхности чего-л.); *пұш>пұшпақ 
шкура ног зверей, края чего-л. ; *сат>сатпак, прилипшая к чему-л. 
грязь; шат>шатпақ мазня, каракули; тоқ>тоқпақ колотушка
√-пан/-пен/-ман/-мен: *сүй>сүймен пика, лом; ой>ойман впадина; 
*ал>алман вид крысы; оқ>оқпан выпь; *аз>азбан кастрированный самец 
животных (лошадей, коров, овец); *ай>айман луноликий, красивый
√-сық /-сі:*тор>торсық бурдюк, кожаная посуда; *қый>қыйсық 
кривой, кривизна; *қоң>қоңсық отбросы, грязь; *түй>түйсік вос-
приятие, чувство: *қыр>қырсық невезение, неудача, вредный, тот, кто 
делает все наоборот
√-сау/-сеу: жем>жемсау зоб (птиц); *көк>көксау чахотка, 
чахоточник; *құр>құрсау ободок, железное кольцо
√-та/-те/-да/-де: *тақ>тақта доска, плаха; *соқ<соқта содержи-
мое чирья, нарыва, гной; *тор>торта вытоп, осадок после топления 
масла; *ор>орта середина, средний; *ор>орда орда, ставка, сборище 
змей; *кел>келте короткий, куцый
√-тай/-тей/-дай/-дей: дар>дардай большой, взрослый; *жұр> 
жұрдай лишенный всего; *тыр>тырдай (жалаңаш) гол как сокол, 
совершенно голый; *дың>дыңдай невредимый, здоровый; *пыр>пырдай 
(ұйықтау) спать без задних ног; ніл-нілдей (бұзылу) меняться на глазах; 
*тійт>тійттей малюсенький
√-ты/-ті:қат>қатты твердый, крепкий, прочный; *мық>мықты. 
крепкий, прочный, стойкий; жүк>жүкті беременная; *тəт>тəтті 
сладкий, вкусный; *аш>аш (т) шы горький
√-ы/-і: өл>өлі неживой, мертвый; *тір>тірі живой; *ір>ірі> круп-
ный, кіш>кіші меньший, малый; ұл>ұлы великий, величавый, боль-
шой, огромный; *жіт>жіті совершенный
√-ыз/-із:жау>жауыз враг, палач; *қау>қауыз шелуха, скорлупа; 
*ау>ауыз рот, отверстие чего-л.; ұуу>ұуыз молозиво; *кеу>кеуіз ше-
луха; *аң>аңыз легенда, сказание; *аң>аңыз убранное хлебное поле; 
*тең>теңіз море; *қоң>қоңыз жук;*қым>қымыз кумыс
√-ық /-ік:өл>өлік мертвец, живой труп; тол>толық полный, 
сполна; жет>жетік преуспевающий, эрудированный, знающий;-ас>
асық альчик, бабка; *топ>тобықнадколенная чашечка; жап>жабық 
закрытый, запертый; *кет>кетік с зазубриной, беззубый; қат>қатық 
густое кислое молоко; приправа к супу; *ар>арық худой, исхудалый; 
*ар>арық

96
√-ыл/-іл:жас>жасыл зеленый; *дау>дауыл ураган, буря;*көң>кө-
ңіл настрой, настроение, внимание; *жең>жеңіл легкий, легковесный, 
нетрудный; *сің>сіңіл младшая сестра
√-ым/-ім: қыс>қысым давление; тіл>тілім ломтик; жұт>жұтым 
глоток; ұй>ұйым организация; көр>көрім прекрасный, симпатичный, 
диал. некрасивый, уродливый
√-ың/-ің:жау>жауын дождь, сау>сауын 1) доение; 2) этн. приг-
лашение на пиршество, тризну (по поводу годовщины усопшего, куда 
приглашенные привозят скот, кумыс, шубат и др. яства); бұ>бұуын ко-
лено, поколение, сустав; құй>құйын смерч, вихрь; тос>тосын нео-
жиданный, неизвестный; *жұл>жұлын спинной мозг
√-ың/-ің: ыз>ызың жужжанье, еле слышный звук насекомых;
қыж>қыжың надоедливый, пристающий с одним и тем же вопросом; 
*ыр>ырың пары, ырың-жырың ссора, препирательство;*шыж>шы-
жың диабет, больной моченедержанием
√-ыр/-ір: жат>жатыр матка; *көп>көпір мост; *шый>шыйыр 
протоптанные следы; *үй>үйір косяк, табун лошадей; *бүй>бүйір бок; 
*шай>шайыр смола
√-ыс/-іс: тап>табыс прибыль, доход, приход, заработок; *қоқ> 
қоқыс шлак, отбросы; *ыт>ыдыс посуда; шал>шалыс подножка; *жұм>
жұмыс работа, дело; *қам>қамыс камыш, тростник; жем>жеміс 
фрукты; *кеп>кебіс калоши (самодельные); *құу>құуыс ниша
√-ыт/-іт: *шап>шабыт вдохновение, *түп>тубіт пух, козий пух; 
*ум>уміт надежда; *ук>угіт агитация, уговаривание; ұу>ұуыт сила, 
действие яда, отравы; *ұм>ұмыт забывание, забвение; кій>кійіт вид 
подарка в обряде сватовства; *сау>сауыт кольчуга и др.
Сөзжасамдық тұлғалар ретінде оны тек қана морфемалық талдау 
арқылы диахрондық тұрғыдан анықтауға болатын қазақ тіліндегі 
етістіктердің құралымындағы отыздан аса сөзжасамдық моделін жіктеп, 
этимологиялық түбірді анықтауға (жорамалдауға) болады. 

97
Қазақ тіліндегі екібуынды етістік негіздердің 
сөзжасамдық модельдері
84
1. 
√ =а=// =е; ай<айа=,*бал<бала,*бөк<бөге=бөл<бөле=,*ел<е
ле=; *бұл<бұла=*үз<ұза, *жар<жара=, *тап<тапа=, *тақ<тақа=, 
*тап<тапа, тон<тона=, күз<күзе= *ор<ора=, *от<ота, түз<
түзе=,*түл<түле=, т.б.
2. 
√-ай//-ей-:
-ай//-ей аффиксі арқылы жасалған туынды сөздердің құрамындағы 
барлық түбірлер қазіргі қазақ тілінде өлі болып табылмайды. Са-
лыстырыңыз, мысалы: келесі туынды сөздердің құрамынан да тыс 
қолдануға қабілетті түбір морфемалар: аз-ай, ес-ей, ет-ей, көб-ей, күш-
ей, қарт-ай, нығ-ай, мұң-ай, мол-ай жəне т.б. Алайда семантикалық 
дербестігін жоғалтқан жəне -ай//-ей аффиксінсіз қолданылмайтын 
бірқатар түбірлерде кездеседі. Мысалы: *қақ-ай, *құтай, *сақ-ай, *сер-
ей, *соп-ай, *сор-ай, сіл-ей, *тыр-ай, *шош-ай, *қоқ-ай, *шоқ-ай.
Жалпы этимологиялық түбірді теориялық тұрғыдан анықтау үшін 
түбірдің көлбеу дамуына сай тереңдей шолу жасау арқылы да, яғни 
гомогендік қатарда реконструкциялауға болады. Мысалы: *тыр<тырай; 
тырдай; тыраң; тырби=тырти. Осындай түбірлер түрінде толық 
жасалмаған аффикстерді көнетүркі ескерткіштерінен кездестіруге бо-
лады. Мысалы, Орхон жазбаларындағы qut «бақыт», «бақытты», «Ди-
ванда» сақ түбірі «ақыл», «тапқырлық» мағынасын білдіреді. (ДТС. 471).
Бұл қосымшалы түбірлердің тарихи туынды болуына əсер еткен 
түбірдің қазіргі тілімізде семантикасының күңгірттенуі. Сондықтан 
қосымша морфемасыз дербестігін жойып, жеке сөз болу қабілетінен 
айырылған бұл түбір морфемаларды ішкі реконструкция арқылы түбір-
лес басқа сөздердің құрамынан да тауып, теориялық тұрғыдан жорамал 
түріндегі ортақ түбірін табуға болады. Мысалы: *сақ<сақай.
Сақ түбірі – қазақ тілінің өзінде қолданылатын сау деген дербес 
сөздің фонетикалық варианты. Қыпшақ тілдеріне тəн -у мен оғыз, қар-
лық тілдеріне тəн сөз аяғында келетін -ғ дыбыстарының сəйкестігі 
негізінде пайда болғант сағ//-сақ//сау варианттарының біреуі (сау-са-
уық-сауығу, саушылық, т.б.), қазақ тілі үшін дербес те, екіншісі (сақ, 
сақай) - өлі түбірге айналып, дербестігін жоғалтқан.
84

жүктеу/скачать 1,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: