Анықтамалық материал жануарлардың иесіне ауруды балауға және мал

30 
 
қуықтың  мойын  бөлігінде  орналасқан.  Бұл  бездердің  ағыны  уретраға 
ашылады. 
Көпіршік  тәрізді  без  желімді  секрет  бөледі,  ол  спермий  массасын 
араластырады. Бұл без секреты спермилердің қозғалғыштығын қамтамассыз 
етеді. Пияз тәріздес без секреті зәр жыныс каналының зәрден босап шығуына 
әкеледі, сонымен қатар спермий өтетін уретра қабатын жұмсартады.  
Жыныстық  мүше  немесе  пенис,  бұқаның  спераларын  сиыр  жыныс 
мүшесіне  түсуін  қамтамассыз  етеді,  сонымен  қатар  ағзадан  зәр  шығару 
міндетін  атқарады.  Пенис  жыныстық  мүшенің  үңгірлі  денесінен  және  зәр 
жыныс каналының жыныс мүшелік рөлін атқарады.  
Жыныс  мүшесінде  тамыры,  денесі,  басы  ажыратылады.  Тамыры  мен 
денесі  астыңғы  жағынан  терімен  қапталған,  соңғысы  басынада  қатысты, 
өзіне қапталған қатпар кейін прерий немесе соңғы денеге жалғасады.  
Күпек  –  бұл  терілі  қатпар.  Эрекция  болмаған  жағдайда  күпек  жыныс 
мүшесінің  басын  толығымен  жауып  тұрады,  бұл  оны  зақымданулардан 
қорғап  тұрады.  Ол  жыныс  мүшесі  басына  препуциалды  бұлшық  ет  арқылы 
жыныс  мүшесі  басына  жабылады,  ал  алынар  кезінде  жыыныс  мүшесі 
жиырылғаштығы арқылы ашылады.   
 
 
 
Ұрғашылардың аналық жыныс органдары  
Ұрғашылардың жыныс мүшесіне жұп органдар ( жұмыртқалар, жатыр 
түтіктері)  мен  жұп  емес  (жатыр,  қынап,  қынап  алды  және  сыртқа  жыныс 
мүшелері)  
Жұмыртқалар  –  сопақша  формалы  орган,  онда  аналық  жыныс 
жасушалары  жұмыртқа  жасушалар  дамиды,  сонымен  қатар  аналық  жыныс 
гармондары болады. Жұмыртқаның екі соңы болады: түтікті және жатырлы. 
Түтікті  соңына  жатырлы  түтіктік  басы  жалғасады,  ал  жатырлы  соңына 
жұмыртқа  байламдары  ілінулі  болады.  Жұмыртқаның  көп  бөлігі 
эпителийлермен  жабылады,  оның  астында  фолликуалы  зона  болады,  бұл 
зонада фолликулалар дамиды. Дамыған фолликуланың қабырғасы жарылады 
және  онымен  бірге  фолликуляры  сұйықтық  жұмыртқа  жасушамен  бірге 
сыртқа  шығарылады.  Бұл  процесс  овуляция  деп  аталады.  Жарылған 
фолликула  орнында  сары  дене  пайда  болады,  ол  жаңа  фолликулалардың 
дамуын  тежейтін  гормон  бөледі.  Буаздық  жоқ  кезде,  сонымен  қатар 
төлдегеннен кейін сары дене жойылады.  
Ірі  қара  малда  жұмыртқалардың  массасы  14–19  гбел  омыртқаның  ең 
соңғысында орналасады.   
Жатыр  түтігі  немесе  жұмыртқа  жолы  жіңішке,  бұралған  түтік,  жатыр 
мүйізімен  қосылған  ұзындығы  21–28  см.  Ол  жұмыртқа  жасушаның 
ұрықтануын жатырға жеткізу ролін атқарады.  
Жатыр  толығымен  қатпарлы  орган,  онда  ұрық  дамиды.  Туу  кезінде 
төлді жатырдан итеріп шығарады.  
Жатырда  мүйізі,  денесе,  мойыны  болады.  Мүйісі  жоғары  жағынан 
жатыр  түтіктерінен  басталып,  төменгі  жақта  денемен  бітісіп  кетеді.  Жатыр 

31 
 
іші  жатыр  мойынының  жіңішке  жағына  өтеді,  ол  қынапқа  ашылады.  
Жатырда спермии  55 ден 70 сағ.дейін өмір сүреді.  
Қынап  –  бұл  түтікті  орган,  көбею  органының  негізі,  жатыр  мойыны 
мен зәр жыныс органының ортасында орналасады.  
Қынап  кіреберісі  –  зәр  және  жыныс  жолдарының  жалпы  аумағы, 
уретраның  сыртқы  тесігінің  жалғасы.  Ол  сыртқы  жыныс  органдарымен 
аяқталады.  
Ұрғашы  малдың  сыртқы  жыныстық  органдары  –  вульвамен 
айшықталады  –  және  өзіне  жыныстық  еріндерді  кіргізеді  ол  клитордың 
ортасында орналасады.   
Вульва  анустан  төмен  орналасады  және  одан  қысқа  аралықпен 
бөлінеді.  Вульва  алдындағы  төменгі  қабырғада  зәр  шығарушы  канал  тесігі 
ашылады.   
Еріндер қынап алды есігін қоршайды. Бұл терінің қатпарлы бөлігі, ол 
қынап алдының кілегейлы қабатын қоршайды.  
Клитор – еркек малдардың жыныс мүшесінің аналогы. Олда дәл еркек 
малдардікіндей кавернозды денелерден тұрады, бірақ сәл әлсіздеу дамыған.  
Ірі қара малдың көбею мүшелері 
Жыныстық  жетілу  –бұл  жануарлардың  ұрпақ  қалдыру  қабілеті.  Ірі 
қара малдың ол 9-12 айлық жасында басталады. Жыныстық жетілу тұқымға, 
жануардың  физиологиялық  ерекшеліктеріне  байланысты,  дегенмен  ондай 
жас  малдарды  күйікке  жібермейді.  Ірі  қара  малда  көбею  үшін  еекше  жасы 
жоқ, сондықтан күйітке түсу жыл бойы жалғаса алады.  
Ветеринарияда толыққанды жыныстық жетілген еркек малды бұқа деп, 
ал толық жетілген ұрғашы малды сиыр , жартылай жетілмегендерін бұзаулар 
деп атайды. Толық жетілмеген еркек малды бұқашық, ұрғашы малды тайша 
деп алғашқы ұрықтанғанға дейін атайды, ал осы кезден бастап туғанға дейін 
қашар дейды. Піштірілген  2-жастағы бұқашықтарды өгіздер деп атайды.  
  
Эстральды  цикл  болады.  Жыныстық  цикл  –  ұрғашы  малдардың 
жыныстық  аппаратында  бір  овуляцияддан  келесі  овуляцияға  дейін  өтетін 
физиологиялық өзгерістер жиынтығы. Олардың әр қайсысы орташа есеппен  
21  күн  өтеді,  бірақ  бұл  мерзім  тұрақты  емес.  Цикл  бойы  ұрғашы  малдың 
жыныстық  органдарында  жасушалқ  және  гормоналдық  деңгейінде  бірнеше 
өзгерсітер  орын  алады,  мысалы  жұмыртқа  жасушаның  ұрықтануға 
дайындығы мен буаздық.   
Жыныстық  рецептивтілік  кезін,  эструс  немесе  күйіт  деп  атайды,  бұл 
кезең  циклдың  аяғына  қарай  орын  алады  және  орташа  алғанда  18  сағатқа 
созылады,  бірақ  ұзақтығы  қатты  құбылмалы  болады.  Овуляция  кезінде 
ұрықтануға  дайын  жұмыртқа  жасушалардың  жұмаыртқадан  шығуы,  әдетте 
үүйік  аяқталғаннан  кейін  10  сағаттан  кейін  болады.  Овуляциядан  кейін 
бірден  тежеу  мен  бірегейлену  кезеңі  басталады.  Егерде  шағылыстырудан 
кейін  немесе  күйіктенуден  кейін  буаздық  болмаса,  бірегейлену  кезеңі  жаңа 
күйікке дейін созылады.    
Ұрықтану  орын  алған  жағдайда  ұрғашы  малдың  ағзасында  қоректік 
заттардың  қоры  пайда  болады.  Буаздық  шамамен  9  айға  (277–280  күн) 
созылып төлдеумен аяқталады. Төлдеу– бұл физиологиялық процесс, процесс 

32 
 
кезінде  ересек  төл  және  ондағы  ұрықтыұ  су  жатырдан  шығады.  Сиырларда 
төлдеуге дайындық кезеңі  30 минуттан 12 сағатқа (орташа 6 сағ) созылады, 
төлдің шығу периоды  – 4 сағат, одан кейінгі кезең –  6–8 сағат. Кез келген 
бөгеттер әр трлі патологияларға әкелуі мүмкін.  Кез-келген бұзылыс әр түрлі 
патологияға ұшыратады. Әдетте  ірі қара малда 1 бұзау 20- 50 кг салмақпен, 
егіз – сирек туылады. Егер әр түрлі жынысты егіз туылған жағдайда, ұрғашы 
малы  әрдайым  ұрықсыз  келеді,  себебі  еркек  гормондары  әйелдің  жыныс 
мүшесінің  жетілуіне    кедергі  жасайды.  Бұқаға  ұқсас    мұндай  ұрғашыларды 
фримартин  деп  атайды.  Туғаннан  кейінгі  кезең,  жүктілік  кезеңі  және  туу 
кезінде  3-4  апта  уақытында  өзгерген    жыныстық  және  т.б  мүшелерінің 
инволюциясы аяқталғанға дейін жалғасады. Жатырдың инволюция процессі 
жатыр  қуысынан-  қағанақ  суының  қалдықтары,  ұрықжолдас,  жолдас  бөлігі, 
қан және т.б заттар бөлінеді. Ірі қара малында олар ағыл-тегіл болып келеді. 
Көбінесе жатқан кезде, ең алдымен қан тәрізді, сосын қоңырлау болып, содан 
соң ақшылдананып келеді.Туғаннан кейін 10-14 күнге қарай кетеді. Ірі қара 
малын бұзаулағаннан кейін, үнемі сауып және төлін емізіп отырса, жобамен 
11 ай бойы лактация (сүт бездерінен сүттің бөліну процессі) процессі жүреді. 
Сүт бездері жүктілік кезкңінің аяғында жетіледі, туғаннан кейін ең жоғарғы 
жетілуге жетеді. Туғанға дейін бірнеше күн бұрын  ақуыз бөлінуі басталады 
және туғаннан кейін оның бөлінуі жоғарылайды. Туғаннан кейін 2-3 күннен 
соң ақуыз құрамы өзгеріп, 5-8 күннен соң сүтке айналады. Жас аналар 9 айға 
дейін  емізеді(етті  тұқымдарда,  әдеттегідей,  6-8  айға  дейін),  бірақ  бұзаулар 
шөп жей бастаған 3 айлық жасында анасынан суалтып алып кетуге болады. 
Суалғаннан  кейін  сиырды  қайтадан  шағылыстыру  керек  (әдетте  2  ай 
демалады), сонда сүт келесі төлімен бірге шығады. 
2 кесте - Малдың күйлейтін мерзімі және овуляция өтетін уакыт 
 
 
Күйлейтін мерзімі 
Овуляция өтетін уакыты 
Мал 
түлігі 
Төлдегеннен 
кейін 
Қайталануы  Үзақтығы 
 
Сиыр 
20-30 күнде 
21 күнде 
15-20 сағат 
Күйлеуі тоқтағаннанкейін  
10-15 сағаттан соң. 
 
Егер де овуляциядан кейін мал тоқтап кетіп буаз болған жағдайда, сары 
дене  мал  төлдегенге  дейін  өзінің  қызметін  тоқтатпай,  сақталып  қалады. 
Мұндай сарыденені буаздықтың сары денесі деп атайды. Ал егер де, буаздық 
болмай  жыныстықцикл  қайталанатын  болса,  пайда  болған  сары  дене  7-10 
күннің  ішінде  ыдырап,  жоқболып,  сіңіп  кетеді  де,  ұрық  безінде  қайтадан 
фолликулдер өсіп жетіле бастайды.Бұндай  жағдайда  сары  дене  жыныстык, 
циклдің  сары  денесі  деп  аталады.  Буаздықтыңсары  денесі  мал  төлдегеннен 
кейін  30  күннің  ішінде,  жыныстық  циклдің  сарыденесі  15-20  күннің  ішінде 

33 
 
ыдырап  сіңіп  кетпей  тұрып  қалса,  ондай  сары  денетүрып  қалған  немесе 
персистентті сары дене деп аталады. Бұл аурудың белгісі. 
Көп 
төлді 
жануарлардың 
жұмыртқалығында 
бір 
мезгілде 
бірнешефолликулдер пісіп жетіледі де, овуляция үрдісі ұзаққа созылады. 
Бұқаларда  агрессияшылдықты  төмендету  немесе  жегін  мал  ретінде 
қолдану 
үшін, 
оларды 
аталықсыздандырады(піштіреді) 
немесе 
кастрациялайды.  Кастрация  –деп  жыныстық  мүшенің  оперативті  жойылуын 
айтамыз.  Жыныстық  мүшемен  ешқандай  мәселе  шықпас  үшін,  оған 
стерилизация  жасайды.Стерилизация  кезінде  жыныстық  мүшелерге  ештеңе 
болмайды, ал оперативті араласу кезінде оның функциялары бұзылады. 
Жүрек-қан тамырлары жүйесі. 
Жүрек-  қан  тамырлары  ағзадағы  зат  алмасуды  қан  мен  лимфаға 
таратып  отырады.Бұл  процесс  қанайналым  процессі  деп  аталады.Оның 
көмегімен  ағзаға  минералды  заттармен,  жасушалар  мен  ұлпалар  оттегімен 
қамданады, көмірқышқылы және т.б ағзаға зиян заттар бөлініп шығарылады. 
Қан  айналым  жүйесі —  денедегі қан немесе гемолимфаның үздіксіз 
қозғалысын  қамтамасыз  ететін  тамырлар  мен  қуыстардың  жүйесі.  Көптеген 
омыртқасыз  жәндіктерде  қанайналым  жүйесі  тұйықталмаған,  яғни  қан 
тамырларының  аралықтарында  қан  құйылатын  саңылаулы  қуыстар  болады. 
Адам  мен  барлық  омыртқалы  жануарларда  және  кейбір  жоғары  сатыдағы 
омыртқасыз жәндіктерде қанайналым жүйесі тұйықталған, яғни қан тек бір-
бірімен  толық  байланысып  жалғасып  жатқан қан  тамырлары арқылы  ғана 
қозғалады. Қанайналым жүйесінің бұзылуы, ең алдымен, ағзадағы зат алмасу 
процессінің  және  т.б  мүшелер  жұмысының  бұзылуынаәкеп  соқтырады. 
Жүрек -  Адам  мен  жануарлардың  қан  айналу  жүйесінің  орталық  органы; 
қанды  артерия  жүйесіне  айдайды  және  оның  веналарға  қайтып  оралуын 
қамтамасыз  етеді.  Ол  қанның  айналуына  байланысты  лимфа  және  қан-
тамырлар жүйесі деп бөледі. 
Қан-тамырлар жүйесі. 
Қан  тамырлары -    жануарлар  организмінің  жүрек-тамырлар  жүйесіне 
жататын,  қабырғасы  серпімді  келген  түтікше  мүшелер.  Қан  тамырларына 
орталық мүше – жүрек жатады. 
Қан  тамырлары:  қанды  жүректен  алып  шығып,  организмге 
тасымалдайтын  қызыл  тамырларға  — артерияларға,  қанды  организмнен 
жүрекке  алып  келетін  көк  тамырларға  — веналарға және  оларды  өзара 
байланыстырып  организмдегі  жасушалық  және  ұлпалық  деңгейде  үздіксіз 
жүретін  зат  алмасу  процестерін  қамтамасыз  ететін микроайналым 
арнасының қан тамырларына (қызыл тамырша — артериола, қылтамыр -
 капилляр, көк тамырша — венула) деп  бөлінеді.  
Жүрек-  жоғарыда  айтылғандай,  қанды  тамырларға  айдап  отыратын, 
жүрек-қан  тамырларының орталық  мүшесі.  Бұл  кеуде  қуысында, диафрагма 
алдында орналасқан бұлшықетті мүше. Сүтқоректілердің жүрегі 4 камералы ( 
2  жүрекше,  2  қарынша).  Жүрек,  негізінен,  ұшына  қарай  қалың  бұлшық  ет 
арқылы  екі  бөлімге  бөлінген  және  әрбір  бөлімдегі  камералар  өзара  бір-
бірімен  ғана  байланысады.  Олардың  жүрегінің  оң  жақ  бөлімінен  тек  вена 
қаны ағып өтетіндіктен венозды бөлім, ал сол жақ  жартысынан тек артерия 

34 
 
қаны  ағатындықтан  артериялы  бөлім  деп  аталады.  Сүтқоректілердің 
ұрығының  дамуы  кезінде  оң  жүрекше  мен  сол  жүрекшенің  арасы  сопақша 
тесік  (боталлов  өзегі)  арқылы  байланысып  тұрады,  кейін  ұрпақ  дүниеге 
келген соң ол бітеліп қалады. Егер бұл уақытылы болмаса, онда қан араласып 
кетіп, жүрек-қан тамырларының жұмысы бұзылады. 
Жүректің  қызметі   - жүрек циклінің  үш  фазасы:  құлақшаның 
жиырылуы,  қарыншаның  жиырылуы  және  жүректің  жалпы  босаңсуының 
ырғақты түрде алмасуы. 
Жүрек циклінің жалпы ұзақтығы шамамен 0,8 секунд. Жүректің жалпы 
босаңсу  фазасына  0,4  секундтай  уақыт  кетеді.  Жиырылу  аралығындағы 
мұндай тынығу жүрек бұлшық еттерінің жұмысын толық қалпына келтіруге 
жеткілікті болады. 
Жүрек үш қабаттан тұрады. Сыртқы жұқа қабаты – эпикард, ортаңғы 
қалың бұлшық етті қабаты – миокард, ал камераларды астарлап жатқан жұқа 
қабаты  –  эндокард  деп  аталады.  Миокард  қабатындағы  бұлшық  ет 
талшықтары жүрекшелердің сыртында екі түрлі бағытта орналасқан. Сыртқы 
қабатындағы  бұлшық  ет  талшықтары  екі  жүрекшені  де  тұтасымен  қоршап 
тұрса,  ішкі  қабатындағы  бұлшық  ет  талшықтары  әрбір  жүрекшені  жекелей 
қоршап  жатады.  Қарыншалардағы  бұлшық  ет  талшықтарының  қабаттары 
(сыртқы және ішкі) екі қарыншаны да тұтасымен қоршап, ал ортаңғы қабаты 
әрбір қарыншаны жекелей қоршап жатады. Сол қарыншаның миокард қабаты 
оң  қарыншаның  миокард  қабатынан  2  –  3  есе  қалың.  Өйткені  сол 
қарыншадан  бүкіл  денеге  тарайтын  қолқа  қан  тамыры  басталады. 
Жүрекшелер  мен  қарыншалар  арасындағы  тесікті  жақтаулы  қақпақшалар 
(клапандар) жауып тұрады.  
Жақтаулы  қақпақшалар  қарыншаларға  қарай  ашылады.  Оң  жүрекше 
мен  оң  қарыншаның  арасын  үш  жақтаулы,  ал  сол  жүрекше  мен  сол 
қарыншаның арасын қос жақтаулы (митральді) қақпақшалар жауып тұрады. 
Жақтаулы  қақпақшалардың  жиегіне  қарыншалардың  ішінде  орналасқан 
емізік  тәрізді  бұлшық  еттер  бекіп,  жақтаулы  қақпақшаларды  қарыншаларға 
қарай  ашады.  Ж-тің  қарыншалары  мен  олардан  басталатын  артериялық 
қантамырлардың  арасында  үш  жарты  тәрізді  қақпақшалар  бар.  Бұл 
қақпақшалар қантамырлардың ішіне қарай ашылады. Ж-тің миокард қабаты 
да көлденең жолақты бұлшық ет ұлпасынан тұрады, оның қаңқа бұлшық ет 
ұлпасынан  айырмашылығы  –  Ж-тің  бұлшық  ет  талшықтары  торланып 
орналасқан  және  бір-бірімен  қосылып  жатады.  Ж-тің  миокард  қабатында 
миофибриллалары  аз,  көбіне  саркоплазмаға  бай  бұлшық  ет  талшықтары 
шоғырланып  орналасады.  Олар  Ж-тің  ырғақты  жұмысын  реттеп  отырады. 
Оны  жүректің  өткізгіш  жүйесі  деп  атайды.  Ондағы  бұлшық  ет 
талшықтарында  оқтын-оқтын  қозу  импульстары  пайда  болып,  өткізгіш 
жүйедегі клеткалар өздігінен жиырылады. 
Жануардың  жүрек  соғысының  жиілігі,  оның  жағдайына,  жасына, 
атқаратын жұмысына және қоршаған ортаның температурасына байланысты 
болып  келеді.  Жаңа  туылған  бұзау  жүрегі  минутын  120-160  рет  ,  3  айлық 
бұзауларда – 99-108 рет,  1 жасқа дейінгі жас малда – 91-96 рет, сиырларда – 
40-60  рет,  бұқаларда  –  45-72  рет  соғады.  Пульс  жиілігі  жануардың  дене 

35 
 
температурасына,  жүйкелік  және  физикалық  жағдайына  байланысты  болып 
келеді. 
Қантамырлар: артериялар (салатамырлар) 
және капиллярлар (қылтамырлар) 
деп 
2 
топқа 
бөлінеді. 
Артерия 
қантамырлары -  қанды  жүректен  мүшелер  мен  ұлпаларга  тарататын 
қантамырлар  тобы.  Жүректен  шығатын  екі  ірі  артерия  қантамыры  бар.  Оң 
жақ қарыншадан басталатын - өкпе артериясының ішінде вена қаны болады.  
Сол  жақ  қарыншадан  басталатын  -  қолқа  (аорта)  тамырының 
ішінде артерия қаны. Артериялардың қабырғасы 3 кабаттан тұрады: сыртқы 
қабаты -  дәнекер  ұлпасынан, ортаңғы  қабаты -  бұлшықет  ұлпасынан, ішкі 
қабаты - жалпақ эпителий жасушаларынан түзілген.  
Артерия  қантамырларының  қабырғасы  қалың  әрі  серпімді.  Олардың 
сыртқы қабаты беріктік, серпімділік қасиет беріп, қантамырлардың кеңейіп, 
тарылуына  әсер  етеді. Ортаңғы  қабаты серпімді  талшықтар  мен 
бірыңғайсалалы  бұлшыкеттерден  тұрады.  Бұлшыкеттер  жиырылып,  босаңсу 
арқылы 
қантамырлар 
қуысының 
диаметрін 
реттейді. Ішкі 
қабаты қантамырлардың  қабырғасына  қосымша  беріктік  қасиет  береді.  Ірі 
артерия  қантамырларымен  ағатын  қанның  кысымы  өте  жоғары  болады. 
Сондықтан қысымға төзіп, созылуына қабырғасының тығыз, мықты, серпімді 
болуының маңызы өте зор. Артерия қантамырлары бұлшыкеттердің астында 
терең  орналасады,  сондықтан  олар  көрінбейді.  Ең  ірі  артерия  қантамыры  -
 қолқа 
(аорта) деп  аталады.  Жүректен  алыстаған  сайын  артерия 
қантамырлары 
тармақтанып, 
жіңішке 
қылтамырларға 
айналады. 
Қылтамырлар (капилляр)  -  шаш  тәрізді  қылдай  деген  ұғым  береді,  адам 
шашынан  50  есе  жіңішке.  Олар  дененің  барлық  мүшелері  мен  ұлпаларын 
торлайды.  Қылтамырлардың  қабырғасы  өте  жұка, эпителий жасушаларынан 
түзілген  бір  қабаттан  тұрады.  Онда  қан  өте  баяу  қозғалады.  Олардың  жұқа 
қабырғалары  арқылы  қан  мен  ұлпаның  арасында  газ  алмасады.  Сондықтан 
қан  еріген  оттегінің  көбін  ұлпаға  беріп,  өзі  көмірқышқыл  газымен 
қанығып, вена қанына  айналады.  Қандағы  қорек  заттар  қылтамырлардың 
қабырғасымен  ұлпаларға  өтіп,  ұлпадан  зат  алмасу  өнімдері  қанға  беріледі. 
Қылтамырлардан  қан  веналарға  жиналады.  Олардың  қабырғалары  өте  жұқа 
болғандықтан, еріген  қоректік  заттар, оттек, көмір-қышқыл  газы, алмасу 
өнімдері оңай  өтеді.  Химиялық  және  жүйке  тітіркендірулерінің  әсерінен 
қылтамырлар  бірде  кеңейіп,  бірде  тарылады.  Қылтамырларда  қан 
қысымы артерия тамырларынан төмен болады. 
Қан — ағзадағы ішкі сұйық ортаның бірі. Ол қантамырларының тұйық 
жүйесін  бойлай  ағып,  тасымалдау  қызметін  атқарады.  Қан  барлық 
мүшелердің  жасушаларына  қоректік  заттар  мен  оттегін  жеткізеді  және 
тіршілік  әрекетінің  өнімдерін  зәр  шығару  мүшелеріне  тасымалдайды. 
Организмдегі  биологиялық  әрекетшіл  заттардың  гуморальдық  реттелу 
қызметі қанның қатысуымен іске асады.  
Жан
уар 
түрі 
 
СОЭ 
мм/са
 
Н 
г/л 
 
Эритр
. 10/л 
 
Лейкоц
. 
 
Тромбо
ц. 
Лейкограмма 
Эо
з 
Ба
з 
            
Нейтрофильдер 
Мо
н 
Лим
ф 

36 
 
3 кесте - Ірі қара малдың жалпы қан анализінің көрсеткіштері 
 
Қан  ағзаның  инфекциядан  қорғаныш  реякциясын  қамтамасыз  етеді. 
Қан келесі қызмет атқарады: 
асқорыту  –  қан,  ұлпалар  мен  мүшелерге  қоректік  заттарды,  суды, 
минералды тұздарды және витаминдерді тасымалдайды; 
бөліп шығару – қан бөліп шығару мүшелері арқылы ыдырау өнімдерін 
шығарады; 
тыныс  алу  -  өкпе  мен  ұлпалардың  арасында  газ  алмасу  процесін 
қамтамасыз етеді; 
регуляторлық  -  әр  түрлі  мүшелердің  гуморальдық  реттелуін 
анықтайды, ағзада гормондар мен басқа заттарды жеткізеді, олар мүшелердің 
қызметіне әсер етеді (күшейтеді немесе бәсеңдетеді) 
қорғаныш  –  қанның  құрамында  фагоцит  қабілеті  бар  жасушалар 
болады  және  арнайы  ақуыздар  -  антиденелер  болады,  олар  улы  ағзалардың 
көбеюіне кедергі жасайды да оларды бөліп шығарады. 
Ішкі секреция бездері 
Ішкі  секреция  бедеріне  аға,  талшық,  жасуша  тобы,  бұлар  қанға  зат 
алмасуды  биологиялық  реттейтін  жоғары  белсенді  гормон  капилярлары 
қабырғасын шығарады, және мал ағзасының дамуы мен функциясы  жатады. 
Ішкі секреция бездерінде шығару түтіктері болмайды. 
Ағза  түрлерінде  келесідей  ішкі  секреция  бездері  болады:  гипофиз, 
домалақ без (эпифиз), қалқанша безі, қалқанша жанындағы бездер, ұйқы безі, 
бүйрек үсті безі, жыныс бездері.   
Гипофиз  шыбық  сүйегінің  негіінде  жатыр.  Ол  бірнеше  гормондарды 
шығарады:  тиреотропты  –  қалқанша  безінің  қалыптасуы  мен  дамуын 
реттейді,  адренокортико-тропты  –  бүйрек  үсті  безі  талшықтары 
қабықшасының өсуін және гормондардағы секрецияны тездетеді,  фолликуло 
түзеуші  –  жұмыртқадағы    фолликулланың  дамуын  реттейді  және  ұрғашы 
жыныс  безіндегі  секрециясын,  олардағы  сперматогенезді  (сперманың  пайда 
болуы)    реттейді,  сомато-тропный  –  талшықтың  өсу  процесін  реттейді, 
пролактин  –лактацияға  қатысды,  окситоцин  –  жатыр  мускулатурасының 
жиырылуын қамтамасыз етеді, вазопрессин – бауырға судың тартылуын және 
қан  қысымының  жоғарылауын  реттейді.  Гипофиза  функциясының  бұзылуы 
гигантизмге 
(акромегалия) 
немесе 
ергежейлік 
(нанизм), 
жыныс 
қабілеттерінің төмендеуі, жұтау, шаштың, тістің түсуіне әкеліп соғады. 
Эпифиз  немесе  домалақ  без  ми  жанында  орнаасқан.  Алынған 
гормондар  (мелатонин,  серотонин  и  антигонадотропин)  малдардың 
жыныстық  белсенділігін  реттеу,  биологиялық  ритм  және  ұйқы,  жарыққа 
реакция білдіру процесіне қатысады. 
ғ 
10/л 
тер10/л 
М  Ю
Н 
П
Н 
С
Н 
ІҚМ  0,6-
0,8 
99
-
12
9 
5,0-
7,5 
4,5-
12,0 
260-700 
 
 
 
 
 

37 
 
 Қалқанша  безі  алдыңғы  мойынмен  бірге  оң  және  сол  бөліктерге 
бөлінген,  ол  мойын  трахеясының  артында  орналасқан.  Тироксин  және 
трийодтиронин  гормондары  ағзадағы  қышқылдық  процесін  реттейді,  зат 
алмасудың  барлық  түріне  қатысады,  ферментативті  процеске  атсалысады. 
Кальцитонин  паратгормонга  қарсы  әрекет  етеді,  қандағы  кальций  мөлшерін 
азайтады.  
Қалқанша  безі  сонымен  қатар  бойдың  өсуіне,  талшықтардығ 
дифференциясы мен дамуына әсер етеді.  
 Қалқанша 
жанындағы  бездер  қалқанша  безі  қабырғасында 
орналасқан.  Одан  бөлінген  паратгормон  сүйектегі  кальцийдің  мөлшерін 
реттейді, ішекке  кальцийдің сіңірілуін  және  бауырдағы фосфаттың бөлінуін 
жоғарылатады.    
Ұйқы  безі  екі  жақты  функция  атқарады.  Ішкі  секреция  безі  ретінде  ол 
инсулин гормон шығарады, ол қандағы қанттың мөлшерін реттейді. Қандағы 
қант мөлшерінің көбеюі оның кіші дәрет құрамында өсуіне әкеледі,  ал ағза 
қанның мөлшерін азайтуға тырысады.  
Бүйрек  үсті  безі  –  бауырдың  майлы  капсуласында  орналасқан  жұп 
ағза.  Олар  инсулинге  қарсы    альдостерон,  кортикостерон  (гидрокортизон) 
және кортизон гормондарын түзеді. 
Жыныс  бездері  еркек  малдарда    аталық  ұрық  безі  ретінде  көрінеді, 
ерлердің жыныс талшықтары мен ішкі секреция безі тестостеронды реттейді. 
Бұл  гормон  жыныс  рефлекстерінің  пайда  болуы  мен  дамуын  реттейді, 
сперматогенез  регуляциясына  қатысады,  жыныс  дифференциясына  әсер 
етеді.   
Еркек малдарда жыныс безі ретінде жұп жұмыртқалар саналады, бұнда 
аналық жасушы, сонымен қатар жыныс гормондары түзіледі. Эстрадиол және 
оның  метаболиттары  –  эстрон  және  эстриол  –  ұрғашы  жыныс  бездерінің 
дамуы  мен  өсуін  реттейді,  жыныс  циклының  регуляциясына  қатысады,  зат 
алмасуға  қатысады.  Прогестерон  –  жұмыртақаның  сары  дене  гормоны, 
аналық  жасуша  ұрықтануының  дұрыс  дамуын  қамтамасыз  етеді. 
Еркектерінің  ағзасында  тестостеронның  әсерінен,  қандайда  бір  мөлшерде 
жұмыртқада  пайда  болады,  фолликулдардың  қалыптасуы  және  жыныс 
циклының реттелуі жүзеге асады.   
Ішкі  секрецияда  без  ретінде  пайда  болатын  гормондар  зат  алмасуға 
және  жалпы  мал  ағзасының  өмір  сүру  процесіне  әсер  ететін  қабілетке  ие 
болады.  Ағзадағы  бездердің  бұл  тобының  секрециялық  функциясының 
бұзылуы  (төмендеуі  немесе  жоғарылауы)  арнайы  ауруларға  әкеледі  –  зат 
алмасудың  бұзылуы,  бойының  өсуінің  және  жыныстық  мүшелерінің 
дамуының бұзылуы және т.б.   

жүктеу/скачать 2,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: