Қаралық ғылымипрактикалық конференция I том
жүктеу/скачать 9,92 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Keywords
- Пайдаланылған әдебиеттер
- FAMILY IMAGE CHANGES IN KAZAKH LITERATURE IN THE 20TH CENTURY Аннотация
- Ключевые слова
- Family Image by the Group of Enlightenment
- Soviet Influence
Ажиев К. О. ф.ғ.к., аға оқытушы, Алматы энергетика және байланыс университеті, Алматы, Қазақстан e-mail: azhievk@mail.ru ҒЫЛЫМИ -ТЕХНИКАЛЫҚ МӘТІН КӘСІБИ САЛАДАҒЫ ҚАРЫМ - ҚАТЫНАС ЖАСАУДЫҢ НЕГІЗІ РЕТІНДЕ
the professional sphere. The process of learning second (Kazakh) language for Russianspeaking students in technical universities focuses primarily on understanding and comprehension of the Kazakh text in field of their study. In that case, an instructor who teaches Kazakh language acts as an intermediary between the author of the technical text, and students. So that, it is necessary to expand the system including such components as the authors of technical texts and recipients, and study technical texts in the frame of the following structure: "the authors of technical texts language instructors (mediators) recipients".
Қазіргі кезде мəтінтанушылар көркем мəтінді, көркем мəтіндердегі тілдік бірліктерді авторлық стильдік мақсаттарға орай шебер қолдану тұрғысынан қарастырып келеді. Бұл мəселелер тек мəтіннің көркем мəтін түріне қатысты зерттеулер. Ал ғылыми мəтін мен оның негізгі ұғымдары, өзіне тəн ерекшеліктері туралы мəселелерді зерттеу кейінгі жылдары ғана қолға алына бастады. Осы орайда С.Қоянбекованыңмақаласын еске алған лазым. Зерттеушіғылыми мəтінге тəн кейбір тұстарды, ғылыми тілмен сөйлеудегі тілдік құралдардың қолданылу ерекшеліктерін жалпылама тұрғыдан баяндайды [1]. Егер мəтіннің көптүрлілігі мен көпқырлылығын ескерсек, ғылыми мəтін де өз кезегінде барлық мəтін типтеріне қолданылатын жалпы заңдылықтардан тыс болмауымен қатар, өзіндік мағыналық сипатымен де, сондайақ баяндау тəсілдерімен де ерекшеленетінін ұмытпаған жөн. Ғылыми тіл құрылымын анықтап, ғылыми мəтіннің синтаксисін қарастыруда ғалым С.Әлісжановтыңеңбегі ерекше орын алады. С.Әлісжанов «Ғылыми прозаның синтаксисі» атты монографиясында «Кезкелген мəтін белгілі бір мақсатты көздейтін, белгілі бір адресатқа арналған ақпардан тұрады. Мəтін тіл жүйесі ішінен синтаксистің ең жоғарғы бірлігі ретінде орын алады жəне мағыналық, коммуникативті, номинативті, структуралы сипаттарымен түсіндіріледі» [2, 32], деп санайды. Профессор А.Қ. Жұбановқазақ тіліндегі ғылымикөпшілік мəтіндердің абзацтарға тəн функционалдымағыналық топтарының статистикалық ерекшеліктерін анықтаса, Ж. Есинбаевағылымикөпшiлiк стильдегі мəтіндерге дискурстық, тiлдiкстильдiк талдау жасау ерекшеліктерін қарастырады. Н. Уəли «Қазақ сөз мəдениетінің теориялық негіздері» атты докторлық диссертациясында ғылыми мəтіннің мазмұндық ұйымдасуын құрайтын тілдік коммуникативтік белгілерді «Ғылым тілін дамытуға байланысты мынадай мəселелерді айта кеткен жөн. Ол ғылыми ойлау, оның қырсырын анықтау жəне ғылым саласында тілді қолдану мəдениетін жетілдіру мəселелері. Ғылыми мəтін мамандандырылған ақпарат беру, қабылдау жағынан коммуникацияның өзге түрінен ерекше. Ғылыми тілге тəн
553 мынадай белгілер болады: ғылыми мəтінде сөз желісі логикалық жүйеге бағынады, өзара бірімен бірі байланысты арнаулы ақпараттар баяндалады, сөз сипаттау түрінде болып, дəлдікке ерекше мəн беріледі» [3, 36], деп анықтаған. Р.Ә. Шаханова «Техникалық жоғары оқу орындарының орыс бөлімдерінде қазақ тілін мамандыққа қатысты оқытудың ғылымиəдістемелік негіздері» атты докторлық диссертациясында ғылымитехникалық мəтінді оқытудың əдістемелік мəселелерін қарастырған. А.И. Тілембековағылымитехникалық мəтіндердің лингвопрагматикалық құрылымынайқындауға үлесін қосты. Алайда ғылыми мəтіннің барлық ауқымды жақтарын тануда, негізгі ұғымдары мен өзіне тəн ерекшеліктерін түсінуде, коммуникативтік құрылымын айқындауда бұл еңбектердің аздық етері сөзсіз. Сондықтан ғылыми мəтіндердің құрылымын, өзіне тəн ерекшеліктерін, əдеби тілге қызмет етуін зерттеу тілшіғалымдарға жүктелген алдағы уақыттың үлкен еншісі деп түсінеміз. Сонымен, қазақ техникалық мəтіні аударылу мəселелері тұрғысынан біршама қарастырылғанын айта кету керек. Бұл жерде Ж.Жақыповтың, Ә.Тарақтың, Б.М.Саякова мен К.Х.Жұбанованың еңбектерін атап айтуға болады. Аталған қазақстандық лингвистердің көп қарастырғаны техникалық мəтінді қазақ тіліне орыс тілінен аударудың қиындықтары жəне ерекшеліктері. Мұны заңды мəселе деп ойлауға болады. Өйткені өткен ғасырдың соңына дейін техникалық оқу орындарында барлық мамандықтарға мамандарды орыс тілі арқылы оқытты. Қазақ тілінде оқитын топтардың қабылдануына байланысты қазақ тіліндегі оқутехникалық əдебиеттер дүниеге келе бастады. Олар негізінен аударма əдебиеттер болды. Соған байланысты қазақ тіліндегі оқутехникалық əдебиеттердің құрылымы өте күрделі болып келеді. Осыған байланысты қазақ тілді оқу–техникалық əдебиеттер өзінің қалыптасу кезеңін бастан өткізіп жатыр, деп айтқан дұрыс шығар. Сол себепті қазақ тіліндегі оқу техникалық мəтіндер арқылы оқытудың тиімді жолдарын іздестіру өзекті мəселе. Қазақ тіліндегі оқутехникалық мəтіндер арқылы оқытудың мақсаттарына сəйкес техникалық мəтінді таңдап алу, бейімдеу сияқты жұмыстарды жүргізу қажет. Мұндай жұмыстарды жүргізу барысында А.Н. Латышева ұсынған тілдің табиғилығы–жасандылығы; коммуникативтік тұрғыдан дұрыстығы; мəтіннің референциалды байланысы; оқушылардың танымдық шеңберін есепке алу; оқу – коммуникативті жағдаятты моделдеу мүмкіндігі; оқыту міндеттеріне оқыту стилінің сəйкестігі сияқты өлшемдерді есепке алып отыру қажет. Оқу–техникалық мəтінді қалыптастыру барысында оның коммуникативтік сипатын да есепке алу қажет. Яғни, кез келген мəтін қабылдаушы оқырманға немесе «рецепиентке» арналған. Осыған орай С.Әлісжанов «Ғылыми мəтін де өз қабылдаушысын (адресатын) тапқанда ғана жұртшылықпен (социум) қабылданады. Сөйтіп қана ғылыми мəтін өзінің зерттеу сипаты жағынан генетикалық байланыстағы көптеген тұтас мəтіндермен қоян қолтық араласады, солармен бір мəнмəтінге (контекске) енеді, соның бір элементі ретінде қалыптасады» [2, 32], деп пайымдайды. Демек, адресат факторы ғылыми мəтіндерді талдауда есепке алынуы керек, бұл ғылыми мəтіннің коммуникативтілігі тұрғысынан басқа мəтін типтерінен өзгешеленетінін көрсетеді. Бəрімізге белгілі, ғылыми шығарма авторы өзінің алдына оқырмандарды өз тарапынан ұсынылатын тұжырымдарға, қағидаларға, түсініктемелерге сендіруді, соған көзін жеткізуді мақсат етіп қояды, осыған орай бұл типтес мəтіндерде арнайы амал тəсілдер қолданылады. Мұндай амалтəсілдер өз кезегінде қарымқатынас актілеріне
554 айналып, оқырмандарды мəтіндегі ғылыми ақпараттардың мазмұнын дұрыс түсінуге мүмкіндік тудырады. Демек, мазмұнының шынайылығы ғылыми мəтін үшін басты нəрсе болса, оны жасайтын, мазмұнның көріну дəрежесін беретін лингвистикалық жолдарды айқындау да соншалықты қажет. Сөз актісінде екі сана – адресанттың жəне адресаттың санасы жұмыс істейді. Осы екі сананың мүмкіндігінше бірбіріне сəйкес келуі коммуникацияның сəтті болуына оң əсерін тигізеді. Адресат сипаты арқылы біз ғылыми туындының мамандарға ғана арналғандығын, не болмаса білім алушы аудиторияға арналғандығын біле аламыз. Таза ғылыми мəтіндерде адресат факторы «маманмаман» деген формулаға сай жүргізіледі, адресаттың білім деңгейлері шамалас болады, екеуіне де ортақ білім қоры болады. Сонда мамандар үшін ғана жазылған туындыда түсініксіз терминдер молынан қолданылатын болса, білім алушыларға арналған оқу мəтінінде терминдер кездескен жағдайда, оны суреттеу жолымен, белгілі тіркестермен кеңінен түсіндіріп беріп отырады. Біздің жағдайда рецепиент – ол техникалық жоғары оқу орнының студенті, болашақ инженер. Кəсіби бағытталған оқыту мақсатында біз, екінші тілдің оқытушылары студенттерге оқу мəтіндерін ұсынуға тиіспіз. Осы оқу мəтіндері арқылы студенттер бір жағынан кəсіби біліктіліктерін шыңдаса, екінші жағынан екінші тілге байланысты білімдерін жетілдіреді. Бұл біздің негізгі миссиямыз. Оқытушы – тілтанушы бұл жерде түпнұсқа техникалық мəтіннің авторымен (мамандықтың қазақ тіліндегі оқулығы) жəне орыс тілді студентпен (басқа пəндердің барлығын орыс тілі арқылы оқитын) арадағы делдал болып табылады. Басқа сөзбен айтқанда орыс тілді студенттің қазақ тіліндегі арнайы мəтінді толық игеруі – бұл қазақ тілін оқытудың екінші тілі ретінде жақсы меңгеруіне алып келетін жол. Осы жерде аздаған шегініс жасағым келеді. Мəтінді талдаудан бұрын оқушының қабылдаушы субьект, яғни рецепиент ретінде кім екендігін анықтап алған дұрыс сияқты. Ол ұсынған мəтінді қабылдауға дайын ба? Мысалы: біздің тəжірибемізде болашақ филологтардың арасында, «Мамандыққа кіріспе» пəнінің алғашқы сабақтарында эксперимент жүргізетінбіз. Студенттердің кубты елестетіп, оны екі бөлікке бөлуін сұрайтынбыз. Бұл тапсырманы олар жазбаша орындайды. Әдетте олардың жауаптары əртүрлі болып шығады. Біреулері «бұл ағаштан жасалған куб. Ол қызыл түсті. Оны кескенде ағаш үгіндісі жерге шашылып, жаңа түскен ағаш үгіндісінің иісі мұрынға келді т.с.с., деп үдерісті əдемілеп сипаттап береді. (Бұлар образды ойлау қабілеті жетілгендер). Екіншілерінің көз алдына тек қана геометриялық фигура келеді. Тіпті оны сызба түрінде сызып көрсетіп, бар назарын тек үдерістің нəтижесіне ғана аударады да екі параллелограмның пайда болғанын баяндайды т.с.с. бұлай ойлау нақты ғылымға икемі барларға тəн қасиет. Осы экспериментті техникалық ЖОО студенттеріне жүргізгенде олардың көпшілігі екінші топқа жататындығы анықталды. Бұл шегініс не үшін жасалды? Техникалық ЖОО студенттерін ең алдымен техникалық мəтінді қабылдауға үйрету қажет. Ең алдымен оларға техникалық мəтіннің тілдік ерекшеліктерін түсіндіру арқылы техникалық ойлауды қалыптастыру қажет. Ғылымитехникалық мəтінді белгілі бір техникалық саланың маманы жасайды. Ондай мəтін түрлі мəселелерге арналады жəне ғылыми танымның түрлі деңгейінде көрініс табады. Ол тілдік жүйенің белгілі бір лексикалық жəне лексикаграмматикалық бірліктерінің жиынтығы. Ол білім алушы үшін жазылады, сондықтан болашақ маманның нəтижелі білім алуы оның негізгі мақсаты. Мəтін үзіктерінің синтаксистік жағынан ұйымдасуы оның коммуникативтік мақсатмүддесіне астарлас келіп, семантикалық синтаксистік ұйымдасқан тұтас мəтін ретінде көрінуіне қызмет атқарады.
555 Ресей зерттеушісі Г.М.Петрова [4] техникалық мəтіннің, оның ішінде инженерлік техникалық мəтіннің жіктелуін лингво–əдістемелік мəселе тұрғысынан қарастырады. Зерттеуші инженерліктехникалық мəтінді үш түрге бөлуді ұсынады: ұсыныс мəтін (текстпредставление); нұсқаулықмəтін (текстинструкция); есепмəтін (текстрассчет).
ұсыныстар жасауы мүмкін. Нұсқаулық-мәтінде белгілі бір құралды пайдаланудың жолдары мен əдістері жайлы мəлімет береді. Есеп-мәтінде белгілі бір тезисті дəлелдеуге арналған есеп беріледі. Техникалық оқу мəтіндерін іріктеп жасау үдерісінде аталмыш үш түрді басшылыққа алған тиімді деп санаймыз. Қорыта келгенде, ғылымитехникалық мəтін мазмұнының негізі – білім алушы сезіміне емес, миға əсер ету жəне де ақпаратты нақты объект бейнесінде жеткізу. Бұған қарап техникалық мəтіннің ғылыми қарымқатынас аясындағы негізгі тілдік өнім екенін көреміз. Техникалық мəтінді тек автор туғызбайды, мəтін автор мен адресаттың тілдік ойлауының өзара əрекеті. Сондықтан да, кезкелген мəтін коммуникацияның нəтижесі, əрі коммуникациялық бірлік болып табылады. «Автор – рецепиент» жүйесін кеңейтіп «автор – тіл үйретуші – тіл үйренуші» тұрғысынан қарастыру қажет.
1 Қоянбекова С. Ғылыми стиль мəселелері //Қазақ тілі мен əдебиеті. №7. 2005. Б. 36 40. 2 Әлісжанов С. Ғылыми прозаның синтаксисі. – Алматы: Арыс, 2007. 304 б. 3 Уəли Н. Қазақ сөз мəдениетінің теориялық негіздері: филол. ғыл. дры... дисс. автореф. – Алматы, 2007. 47 б. 4 Петрова Г.М. Моделирование технических текстов инженерного профиля как методическая проблема. Автореф. дисс. к.п.н. М., 2002. 42 с.
Anay A.
e-mail: adilzhan.anay@sdu.edu.kz
CENTURY Аннотация: В течение последних двух столетий процесс идентификации и установления этническиx ценностей в казахской литературе претерпел три основных изменения: Абай Ибрагим Кунанбаев и его поэтическое и философское влияние на весь национальный литературный процесс; серии революционных шедевров во всей казахской филологии в основном из под пера интеллектуалов Алашордынской партии, которые, в большинстве своем, представлены как политический и интеллектуальный класс нации, который приводит к классификации современной казахской художественной
556 литературы и драматургии; а также создание послевоенной казахской советской литературы с ее тенденцией объединения поиска для этнической идентификации, с одной стороны, и попытки, чтобы удовлетворить идеологическое давление режима на другой. Среди множества традиционных ценностей понятие и образ семьи в казахской литературе претерпел изменения параллельно с изменениями, упомянутыми выше.
роль семьи, этническая принадлежность, этническая идентификация
We found it intriguing to start a brief survey of Kazakh literature family theme by giving the family notion in English Literature. Thus, C. Hurst in his Children Literature Newsletter explains family as, Just what it is that makes a family? Are there necessary basic componants? Do you need parents and children for family? Is a home a requirement? Can you be a homeless family? Is blood relation necessary? Do you have to live together to be a family? Do you need to live together all the time? Has the concept of family changed over the years? Is the concept of family different in different cultures? [1] As we see, the inquiries for the components above find suitable place in analyzing Kazakh family image in Kazakh prose, while the attempt to clearly fit such components together in one particular literary work – a novel or a play – is not vivid enough. It is difficult to refer to Abay’s “Words of Wisdom” as literature, but if to follow the logic of the essay “Family – a nation’s column” by A. Saghatova then exactly Abay’s interpretation of family suits the universal, or even transcendental notion of this institution more than ever. In the 10th Word Abay writes, People pray to God to send them a child. What does a man need a child for? They say that one ought to leave an heir, a son to provide for his parents in their old age and to pray for them after their death. Is that all? Leaving an heir — what does it mean? Are you afraid there will be no one to look after your property? But why should you care about things you will leave behind? What, are you sorry to leave them to other people? What kind of treasures have you gained to regret them so much? A good child is a joy, but a bad one is a burden. Who knows what kind of a child God will bestow on you? Or haven't you had enough of the humiliation you have had to swallow all your life? Or have you committed too few misdeeds? Why are you so eager to have a child, to rear yet another scoundrel and doom him to the selfsame humiliations? [2] The author of the essay comments on such a view of family as precious treasure for the later generations. [3] In this article we will do an attempt to define what metamorphoses has the image of the Kazakh (or any other) family undergone in the Kazakh literature of the 20 th century beginning and till the postwar time. Family Image by the Group of Enlightenment It would sound reasonable to relate the great changes in the social life of the Kazakh society and the cultural split in the life of the descendants of nomads (Kazakh were mainly nomads until the years of collectivization) to the change of the political regime, which resulted in a considered turning point of the start to a “civilized life” in the eyes of some historians. It might seem logical that if during the relatively short period of time (relatively to the millennia chronology) a whole nation discontinues the traditional nomadic agricultural life style and shifts to the urbansettled one, then such a tectonic split must reflect on all spheres of human life
557 including the institution of family. The institution, or, to be more precise its alternation would be reflected in art, especially in literature. However, it is far from being that simple. As a matter of fact, the Kazakh literary school tends to observe the literary processes of the beginning of the 20 th century through the prism of the works of the entire pleiad of poets, philosophers and writers that are called a Group of Enlightenment. These are phenomenal in their scientific essence personalities who were able to reflect and fix on paper the vast layer of the national culture not only in art but also in all humanity studies of that time. The contemporary Kazakh literary thought relies mainly on the work of these people. Danday Yskakuly states,
Once we consider that exactly the people from the Group of Enlightenment, or Members of Alash Party, set down the fundamentals of the literary criticism, there might be hope that these people would elaborate many literary images one of which is the image of family. Truly enough, the reflection of it takes place in many of their essays and articles. Yet, for us, the most important object of studying the family image is works of fiction. The abovementioned essay “Family – the nation’s pillar” points to two significant novels of the time of the Group. One of them is Zhusipbek Aymavtov’s novel “Akbilek”, which narrates a story of a young girl who is captured and raped by the officers of the White Army in the time of the Civil War in Russia. Regardless this hard trauma she manages to come back to her family, set her own life and build a family. Among the others it is worth to notice that Aymavtov creates the view of a Kazakh girl by the means of magnificent depicting tools as giving the setting of beautiful scenery around the village where Akbilek grows. Reader can really witness the description of both the characters and setting in a spirit of realism, but the image of family in the novel Akbilek is presented doubly. Akbilek’s family is a social historical fragment that can be carved out from any period of Kazakh history. Of course the characteristics of it lie not in the technical or physical aspect but functional one. It is a patriarchic family, the one that is traditionally observed in the folklore and epic legends by historians and literary scholars. Yet, the family of Akbilek is different from the universal image of a patriarchic family in the way where the characters to represent the members of the family embody the functions that they have fulfilled for ages. Soviet Influence This what Aygul Smakova writes about the Kazakh family change, In Beyimbet Maylin’s “Raushan the communist” the image of a Kazakh family at the beginning of the Soviet time is distinctly portrayed. One can easily figure out that the degradation of the family values and the shrink of their duty started at exactly that time. The needs of the atheistic era such as low-level activity and weakening of responsibility seem to be causing it. In Sayin Muratbekov’s works the misery of the war times and the grief that it brought to Kazakh family demonstrates a lot. [5] Orphanage of those children deprived from fathers is the main reason for family disruption. The writer’s “Smell of Sagebrush” brings forth a concept that the smell of a plants does not only remind of the father coming back from a pasture but also implies a father mercy, father and child relationship and the system of the upbringing in Kazakh traditional manners that was gradually disappearing. In the famous “My Name Is Koja”, Berdibek Sokpakbayev manages to shape the family that went far beyond its time and almost foreshadowed the family image in the contemporary
558 prose. Koja, a tenyearsold boy, whose only family is his mother philosophically interpretes his family perspectives,
In the works of Beksultan Nurzhekeuly the image of Kazakh family takes a multispectral shape, where one can study the ties between the concepts womanmother, woman – spouse, father and son, parents traditional duties. Dulat Issabekov in his “Sister” provides a more modern portrait of Kazakh family by depicting relative ties among the sisters of one family. One more novel that deals with the issue of family but centers in this notion the image of woman is Gabit Musrepov’s “Ulpan” which aims to expose woman’s life peculiarities as woman daughter, womanwife and womanmother. The writer is able to find exclusive methods in his attempt to approach these images artistically. Generally, woman question is of primary concerns in Kazakh literature, which almost dominates the thematic palette in the pens of the literary. In the modern young adult fiction nowadays the image of a materialistic family apt to earn money is shown very broadly. Children growing without fathers and lonely mothers who try to have the ends meet, merciless fathers, cruel grandfathers and makeup grandmothers who try to seem young by showing their thin hair and hate to be called “GRANDMA” are portrayed very vividly. In comparison we all remember well how the image of grandmother is given in Abay’s
When we talk about family image in Kazakh fiction, we have focused mainly on fiction masterpieces in this article, the interpretation of it seems to be the matter of a singleside analysis where we could as readers straightforwardly spot out the central features of such an image: strong patriarchic one, collective, relativeoriented and authoritarian. However, by analyzing it closely the things happen to come upside down where the family notion as a unit that has to be preserved is depicted more in the works of earlier authors such as Z. Aymavtov and B. Maylin, whereas the postwar authors as B. Sokpakbayev and M. Kabanbay present the family shape with its members who somehow can not offer the spirit of family in its universal understanding.
жүктеу/скачать 9,92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|