Аралық ғылымипрактикалық конференция II том
«Көз» аталымының семантикасы
жүктеу/скачать 7,07 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Кесте 4
- Бұзаубалық
- Пайдаланылған әдебиеттер
- Иштан
«Көз» аталымының семантикасы зат. Көру мүшесі. ауыс. Әсемдеп жасалған д
ауыс. Нəрсенің өзі. ауыс. Адам, жан ауыс. Өткеннен қалған, ө тұсында болған нəрсе. ауыс. Ақыл, ес, сана. бірін анықтауы; рлі тілдердегі өзіндік ерекшелігі деп ажыратады [3; 61с.]. аннан шығатын қорытынды «жеке сөздерді ты ашпай, семантикалық талдау жасау мүмкін емес, сонымен ғдайды да ескерусіз қалдыруға болмайды, талдау
семантикалық бірліктердің шегін аны байланыстар лексикасемантикалық өріспен салыстыр з табына жататын бір ұғымды білдіретін ассоциативтік өріс парадигма ретінде жалпы мағынасы бойынша біріккен бірнеше сініледі. Түркі тілдеріне ортақ дене мүшелері атаулары: т.б. тілде бір семантикалық құрылымнан тұратын көз сөзін бір семантикалы семантикалық деңгейлері ұқсас болып келетін бас птеген түбірлес сөздердің жасалу тарихы мен шығ көру қарау байқау аңғару үңілу з салу т.б. Кесте 1 рлі сөздіктен жиналған «көз» аталымдарыны ң сөздігі (15 том).
125
[3; 61с.]. здердің мағынасын мкін емес, сонымен қатар а болмайды, өйткені шегін анықтауға ріспен салыстырғанда ріс құрылымына ынасы бойынша біріккен бірнеше шелері атаулары:
зін бір семантикалық сас болып келетін басқа сөздермен ғу тектерінің бір ілу тану көз » аталымдарының сипаты мен ыналары қпау. ары санау, ерекше бағалау. 126
Суреттейтін жəне ерекшелейтін белгілерді, үздіксіз мағыналық белгілерді таңдау тұжырымды анықтама (дефиниция) құрастыру немесе сипаттауды айқындау деп ұйғаруымызға болады» [5]. Сөздер ортақ семантикалық белгіге ие болып, лексикасемантикалық парадигма құрайтыны белгілі. Ю.Н.Карауловтың анықтауынша, лексикасемантикалық өріс ортасымен (ядромен) байланысты тілдегі сөздер тобы жəне олар өрістің шекарасын айқын анықтауға мүмкіндік береді. Лексикасемантикалық өрісті жасауға өрісте бірбірімен белгілі бір байланысқа түсетін сөздер мағынасы тірек болуы тиіс. Автордың пікірінше, лексикасемантикалық өрісті зерттегенде синонимдік, түр жəне ассоциативтік байланыстарды есепке алу қажет [3]. Түбірлес сөздерді жасаушы түбірдің топтық мағынасын құрайтын семалары барлық тектес түбірлі сөздердің мағыналарында сақталып, айырушы семалармен бірлікте болады. Тілдің сөзжасамдық жүйесінде де семантикалық өрістің ұстанымдары мен заңдылықтарына сүйене отырып, сөзжасамдық өрісті құрылымдауға, моделдеуге қолдануға болады: сөзжасамдық бірліктердің құрылымдық тұтастық ұстанымы: сөзжасамдық жүйе сөзжасамдық бірліктер біртұтас жүйе болып табылады. Түбір жəне сөзжасамдық жұрнақтар, үлгі, тип, жаңа сөз жасау алгоритмдері; туынды сөздерді моделдеу ұстанымы: бұл ұстанымда сөзжасамдық жүйе өзіне тəн тұтастықпен сипатталады; сөзжасамдық бірліктерді анықтау ұстанымы: сөзжасамдық мағына мен аффикстер арқылы берілу мүмкіндігі т.б.; туынды сөздердың сапалық ұстанымы: сөзжасам құбылысына қатысты сапалық жəне сандық өлшемдерді, синхрония мен диахронияға қатысты ерекшеліктері сипатталады. Қазақ тілінің сөздігінде көру етістігінің 6 мағынасы бар деп көрсетілген: 1.
Ескендір аңтаң қалды, Бар қаруын алтынға қоса салды [ ҚТС, 262 б.].
Мақсатты түрде көру үрдісін, көру органдарының белсенді түрде көру үрдісіне қатысуын доминант қарау етістігі білдіреді: қарау, көз салу, назарлау, үңілу, бетін бұру, барлау, бақылау, шолу жəне т.б.; ауызекі тілде: бақыраю, ақшию, тесірею, жіті қарау, қадалу жəне т.б. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде (10 томдық) қарау етістігінің ауыс. Жемістің өніп шағатын Бейнет көру – азап шегу. ауыс. Иненің жіп өткізетін тесігі. Дамыл көрмеу ауыс.
Кереге жəне торлы заттардың тесігі. Жақсы көру – ұнату. ауыс. Белгілі бір нəрсенің орны, қоры. Жек көру – ұнатпау ауыс. Алды, көз алды
ауыс. Бұлақтың су қайнап шығып жатқан жері, қайнар тесігі
ауыс. тұрғы, көзқарас, ұстаным 127
12 түрлі мағынасы берілген: 1. Көз жіберу, назар аудару; 2. Іздеу, қарастыру, табуға тырысу; 3. Көру, тексеру, бақылау; 4. Ескеру, елеу, тыңдау, құлақ асу; 5. аңғару, байқау, бағу. 6. Күту, тосу, бөгелу; 7. Бағып-қағу, күту, баптау; 8. Бағыну, қарауына, қол астына өту, тəуелді болу; 9. Есептеу, санау, ойлау; 10. Ауу, беттеу, ойысу қадам басу; 11. Арнайы сөз ету, талқылау; 12. Дəл бағытталу, тура келу [ҚТТС, 6т. 5556 б.].
Ал қазақ тілінің сөздігінде қарау етістігінің 10 мағынасы көрсетілген: 1. Назар аудару, көз жіберу; 2. Іздеу, қарастыру. 3. Көру, тексеру, аңғару, бағу, байқау, бақылау. 4. Ескеру, елеу, ден қою; 5. Күту, тосу, бөгелу; 6. бағып қағу, күту, баптау; 7. Біреудің қол астында болу; 8. Есептеу, санау, ойлау; 9. Ауу, өту, қадам басу; 10. Арнайы сөз ету, талқылау [ҚТС, 5556б.]. Мысалы: Абай қайда өзі? деп еді, Ұлжан Абайдың жатып қалғанын айтып, Жиреншеге біраз наразы салқын жүзбен қарады [М.Əуезов. Абай жолы, 1том., 36 б.]. Абай əкесіне
Абай жолы, 1том.,130 б.]. Көріп, біліп келдік. Кəмшат ауру. Əл үстінде. Бізді танымады [М. Əуезов. Абай жолы, 1том. 130 б.]. Лексикасемантикалық топтың мүшелері арасындағы парадигматикалық байланысты көру үшін ғалымдар компонентті талдау əдісін жиі қолданады. Бұл əдіс бойынша сөз мағыналары бірнеше ұсақ бөліктерден – семалардан тұрады деп есептейді. Семалар қызметі жағынан жалпылаушы (интегралды) (жалпылаушы семаны
– архисема) жəне айырушы (дифференциалды) семалар болып екіге бөлінеді. Лексикалықсемантикалық топтар жалпылаушы семалардың негізінде семантикалық өріске бірігеді. Семантикалық өріс лексикалық семантикалық топтарға қарағанда неғұрлым кең тектік ұғымдарды топтастырады. Семантикалық өріс белгілі сөз тобына жататын лексикалықсемантикалық топтардың жиынтығы ғана емес, ол өз құрамына бірнеше сөз табына жататын лексикалық семантикалық топтарды да біріктіреді. Өрістің аймақтары мен құрылымының ұстанымын анықтаудың бірі – тіл құралдарын қолданудың ұдайылығы жəне жиілігі, мақсатты жағдайда өрістің семантикалық инвариантын жəне өріс мүшелерінің семантикалық құрылымының ерекшелігін белгілеу болып табылады. Сонымен, тілдік өрістің орталық аймағын өрістің семантикалық инвариантының аталымы (номинациясы) ретінде ұдайы жəне жиі пайдаланатын бірліктер құрады. Мысалы, Бас: алқа алқалы алқалық алқашы алқашылық алқы алқылы алқылық бас: алқышы алқышылық араз араздық асау асаулан асаулану Кесте 4 асаулық басаяғы басаяқсыз басыаяқты басаяқтылар басбақыл басбасы басбау басбунақ басбұзар баскесер баскесерлік баскиім
баскөз: (болды), (демей) баскөздік баскөтеру басқосу
басқұр басқұрбау баспана → баспанадай баспанала баспаналат баспаналау баспанасыз баспанасыздық бассауғала → бассауғалау бассирақ
128
басбұзарлық басбілгі басбасын басжақсы басжаптыр басжөн басжіп
басқұрдай басқұрт
басмия
бассүйексіздер бассүйектілер басталас басталастық бастоған бастоғыз
түсі сары қоңыз. ІІ. бот. құмды жерде өсетін малға жағымыды өсімдік. ІІІ. зоол. ащы суда өмір сүретін, басы жалпақ балық.
өрілген өрімі сыртына қарағанда бұзаудың тісіне ұқсап тұратындықтан бұзаутіс қамшы аталған. Сөз тудырушы тұлғалар арқылы жасалған туынды сөздің семантикасы айырушы сема мен сөзтудырушы жұрнақтың мағынасы бірлігінен тұрып, жаңа атау ретінде қызмет атқарады. Туынды сөзде бұл семалардан бөлек түбірдің өзек семасынан дамыған ортақ сема болады. Сөздің өзексемасы арқылы туынды сөздер түбірлес сөздерге топтастырылады [6;132135 б.]. Г.К.Кенжетаева субъектінің белгілі бір объектіге деген қатынасына жəне сол объектіге берген субъектінің бағасына қарай фразеологизмдер «жасырын, ұрлана қарау», «тесіле, қадала қарау», «зейін сала, зер сала қарау», «менсінбей қарау», «немқұрайды қарау», «таңдана қарау», «жақтырмай қарау» т.б. тақырыптық топтарды қамтиды [7]. Талданылып отырған көз, көру, бас аталымдарының М.Оразов «Қазақ тілінің семантикасы» атты еңбегінде сезім мүшелерінің қызметімен байланысты жалпылауыш семаға ие сезіну етістіктерінің тобына, оның ішінде көру етістіктерінің семантикалық тобына жатқызады [8]. Сезім мүшелерінің ең бастысы – көз. Адам көз арқылы дүниедегі заттар мен құбылыстарды көріп, олардың түртұрпатын, санқилы формаларын, түсін, қимыл қозғалысын жəне т.б. толып жатқан белгілерін біліп, таниды. Соның нəтижесінде адам санасында белгілі бір ұғымдар қалыптасады. Сонымен жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, сөзжасам бірліктерін саралауда өрісті құрылымдау, моделдеу əдісін қолдануға болады. Себебі, семантикалық өріс сөзжасам қызметін атқарушы жəне күрделі құрылымдық біртұтастықты көрсететін тілдік жүйе бөлігі. Сөзжасамдық өрісті талдау арқылы дəстүрлі құрылымдық теорияны негізге ала отырып, семаның мағыналық жағынан даму кезеңдерін ашуға, түсінік беруге мүмкіндік береді.
1 Бондарко А.И. Функциональная грамматика. – Ленинград, 1984. – 164 с. 2 Апресян Ю.Д. Лексическая семантика. – М.: 1974. – 472 с. 3 Караулов Ю.Н. Структура лексикосемантического поля// Филологические науки. – 1972. №1 – С. 5768. 4 Кобозева И.М. Лингвистическая семантика. – М.: Эдиториал, 2000. – 252 с. 5 Уфимцева А.А. Лексические значение: принципы семантического описание лексики. – М.: Наука, 1986. – 240 с. 129
6 Қасым Б. Метафоралы аталымдар: когнитивтісемантикалық сөзжасам. – Алматы: ЖК Волкова Е.В., 2015. – 300 б. 7 Кенжетаева Г.К. Неміс жəне қазақ тілдеріндегі көру етістіктерінің лексика семантикалық өрісі. Филол. канд. дисс. ...авторефераты. – Алматы, 2009. – 25 б. 8 Оразов М. Қазақ тілінің семантикасы. – Алматы: Рауан, 1991. – 211б. Сөздіктер: 9 ҚТТС – Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі.10 томдық (Жалпы ред. басқарған А.Ысқақов) 6 т. – Алматы: Ғылым, 1980. 10 Ибатов А. Қазақ тілінің туынды сөздер сөздігі. – Алматы: Мектеп, 1988. – 136 б. 11 ҚТС – Қазақ тілінің сөздігі. – Алматы, 1999. 12 ҚТТС – Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. VI т. – Алматы: ДрайкПресс, 2008. – 961 М.Əуезов. Абай жолы. 1том. – Алматы: Жазушы, 1989.
УДК 378(075.8) 1 Қасымова Д.Ж., 2 Женгиз Э. 1 к.ф.н., Университет имени Сулеймана Демиреля 2 ассоц.проф. РАМ РК ДРЕВНЕТЮРКСКИЕ ЗАИМСТВОВАНИЯ В СОВРЕМЕННОМ РУССКОМ ЯЗЫКЕ (НА МАТЕРИАЛЕ «ДИВАНУ ЛУГАТ-ИТ ТЮРК» МАХМУДА КАШГАРИ)
it clogs it, forming words, doublets. Interaction of Turkic languages Russian had a positive side. The huge reservoir of Turkic loans in the Russian language has preserved the words and forms, which in the languagebased managed to vanish into thin air. Some of these words at the present stage of development of languages is an active vocabulary, the other part is preserved as the archaisms, obsolete words. Be that as it may, under certain circumstances Türkisms again returned to the donor in the language, now showing a secondary loan. Key words: language contacts, interference, Russianisms, Türkisms, borrowing, active vocabulary, secondary borrowing Введение Великое произведение Махмуда Кашгари «Дивану лугатит тюрк» (Словарь тюркских наречий) вот уже более тысячи лет не перестает волновать умы ученых различных направлений: лингвистов, историков, литератроведов, культурологов, этнологов, фольклористов. Этот список исследователей с годами будет все увеличиваться, поскольку труд включает в себя многообразие сведений о жизни тюрков средневековья, которые могут стать отправной точкой в решении многих современных проблем. «Дивану лугатит тюрк» это не только словарь тюркских языков, но и первый научный труд по их сравнительному изучению. Эти и другие оценки были высказаны в адрес произведения в 2008 году, который ЮНЕСКО был объявлен годом Махмуда Кашгари и его неоценимого труда. В 2008 году в Пекине, Урумчи и ряде крупных научных центров КНР, а также в Турции, Казахситане, России прошли международные конференции, посвященные тысячелетию со дня рождения великого ученого энциклопедиста Махмуда Кашгари. 130
Любой живой язык пополняет, обновляет лексический фонд за счет использования своих внутренних ресурсов, а также привлекает словазаимствования. Эти процессы взаимовлияния и взаимообогащения не прекращаются, пока существуют живые контакты между народами. Между контактирующими народами происходят различного рода социальнополитические, историкокультурные, военные, торговоэкономические отношения, которые не могут не отразиться в их языках.
В силу территориальной близости, и довольно тесных исторически обоснованных отношений между славянскими и тюркскими народами образовались целые пласты тюркизмов и русизмов в их языках. Иногда эти заимствования не воспринимаются чужеродными. Языки народов, находящихся под культурным, политическим, военным и тд, влиянием более сильного соседа, теряя или преднамеренно отбрасывая свои исконные слова и формы, в силу их непригодности или неблагозвучия, принимали аналогичные чужие формы и адаптировали их в своих языках. Так происходили заимствования из персидского или арабского языков: нан, вм. екмек, май вм. яг и др. или же в языкереципиенте эти заимствования приобретали новое значение, теряя исконные. Такова история заимствования слова Орда. Оно стало активно использоваться с момента появления на исторической арене кочевниковзавоевателей. Золотая Орда, Орды завоевателей, увезли девушек в орду. Как видно, этимология слова менялась. Орда –изначально имела значение ханской ставки, дворец. Хотя еще раньше в тюркском языке функционировало значение столица, город: Орду балык, Орду кент. Словарь «Дивану лугатит тюрк» хранит множество слов, которые утеряны в современных тюркских языках. Русский язык как один из контактирующих языков сохраняет в своем фонде эти заимствования, часть которых уже устарела и представляет собой пассивный пласт. Часть заимствований –тюркизмов активно используется. Слова, типа кафтан, башмак в современном русском языке являются архаизмами, и кажутся исконно русскими. В «Словаре тюркизмов в русском языке» Е.Н. Шиповой кафтан толкуется как верхняя мужская одежда[1]. Автор ссылается на целый ряд исследователей, которые так или иначе трактовали этимологию этого слова, возможные пути и время проникновения в русский язык. Однако, Шипова Е.Н. не упоминает труд Махмуда Кашгари. В 1, 3 томах « Дивана…» слово кафтан толкуется как верхняя одежда : Er kaftan yahsindi[2] (мужчина накинул верхнюю одежду (кафтан). Башмак род низкой обуви, обычно женской или детской. В словаре Е.Н. Шиповой отмечено, что слово пришло в русский язык из татарского. В ссылке на Махмуда Кашгари указано, что слово имеет то же звучание и значение, что и в русском языке[3]. В толковом словаре современного уйгурского языка, изданного в СУАР КНР, слово башмак также имеет значение женской и детской легкой обуви. В современном русском языке слово
Махмуд Кашгари отмечает слово baxmak в значении обувь, а также производное baxmaklandi, er baxmaklandi – человек приобрел обувь[4].
частности, на Дмитриева Н.К.. отмечает тюркское происхождение слова. Еще в 11 в. 131
Махмуд Кашгари трактовал семантику слова утюг как железную пластину, предназначенную для разглаживания одежды в нагретом виде. [5] В современном уйгурском языке СУАР это слово используется в определенных диалектах в форме otuk. Уйгурами постсоветского пространства слово утюг воспринимается как заимствование из русского языка. В разряд активной лексики вместо исконного вошло слово из персидского дэзмал, производные дэзмал салмак гладить,
проникновение врусский язык еще в домонгольский период. За столь долгий срок слово не утратило своего ервоначального значения. Развиваясь, оно приобретало все новые производные формы: товарность, товарооборот, товарообмен, товарный вид. В «Диване…» слову tavar дано определение как живой и не живой предмет торговли. Махмуд Кашгари отмечал, что огузы использовали это слово несколько в ином написании[6]. В современном уйгурском языке слово товар имеет два значения: тавар – предмет торговли и вид шелковой ткани. Наряду с исконным словоми тавар используется заимствованное мал, которое в свою очередь имеет и второе значение –скот, животное. Носителями уйгурского языка постсоветского ипространства слово товар воспринимается как русизм и, при разговоре на уйгурском языке, предпочтение отдается слову мал. В каз. яз. используется слово тауар [7] в значении предмет куплипродажи. Кирпич – брусок обожженной глины, употребляется как строительный материал. В словаре Шиповой Е.Н. отмечено, что слово встречается уже в 14в.[8] Оно зафиксировано и в «Диване…» Махмуда Кашгари 11в. В форме kerpiq – pixig kerpiq – обожженный кирпич[9]. В толковом словаре уйгурского языка также отмечено слов кирпич. Оно используется наряду с заимствованным словом хиш, который является наиболее употребляемым. Слово кирпич воспринимается не исконной, а «чужой», заимствованной из русского языка лексемой.
фруктовыми добавками, в красочных упаковках. Многими воспринимается как «западный» продукт, а значит и название продукта заимствовано и не является исконным. В словаре Е.Шиповой слово не зафиксировано. В словаре М.Кашгари находим yogurt koyuldi –йогурт загустел.[10] В словарях казахского, киргизского, уйгурского языков слово не отмечено. В СУАР КНР есть кисломолочный продукт под названием йогурт, рядом с которым приписано толкование айран. Что также является подтверждением утраты данного слова этими народами. Штаны – то же, что и брюки, панталоны [11] Шипова Е. приводит и другой пример, ссылаясь на Ю.В. Отупщикова, который считал, что слова из тюркского ичтон и штаны независимы друг от друга, не являются заимствованными, указывает на их индоевропейские корни. М.Кашгари в своем труде приводит следующий пример ixtonlandi – er ixtonlandi мужчина приобрел штаны. Это слово приводится в различных формах: iqtonlandi, ixtonlanur, ixtonlanmak. Написание через q позволяет выделить значение ич – тон – где первая часть слова ич выражает внутренний, исподний, а вторая часть тон – одежда, тем самым подчеркивая предназначение данного вида одежды – исподняя, нижняя одежда [12]. В толковом словаре уйгурского языка слово отмечено как заимствованное из русского языка. Иштан, входит в разряд активной лексики, используется наряду с синонимом шим[13].
|