Бақылау объектілері болып қаржылық ресурстарды, сонымен қоса ақша қаражаттары қоры формасындағы ресурстарды қолдану және құру кезіндегіақшалай, бөліп таратушылық процесстер болып табылады. Қаржылық бақылау саласы болып ақша қолданылатын барлық операциялар деп айтуға болады. Қаржылық бақылаудың сыныпталуы 1 кестеде* көрсетілген.
Кесте 1. Қаржылық бақылаудың сыныпталуы
Белгілері
|
Түрлері
|
|
|
|
|
Мәні
|
|
|
|
|
Алдын-ала
|
Қаржылық құқық бұзушылықтарды ескерту үшін
|
|
|
қаржылық қатынастар жүзеге асырылғанға дейін
|
Өткізу
|
|
жүргізіледі.
|
|
|
|
|
|
|
|
уақыты
|
ағымдағы
|
Ақшалай келісімдерді, қаржылық операцияларды, ссуда
|
|
(оперативті)
|
және субсидия және т.с.с. беруді жүргізу уақытында
|
|
|
жүргізіледі
|
|
|
|
|
|
|
|
|
кейінгі
|
Экономикалық
|
субъектілердің
|
қаржылық
|
бақылауы
|
|
|
нәтижелерін бағалау үшін қолданылады.
|
|
|
|
Президенттік
|
Президенттің нұсқауы бойынша жүргізіледі
|
|
|
Өкілді
|
Бюджеттің бекітілуі және оның орындалуы тұрғысында
|
Бақылау
|
органдардың
|
жүргізіледі
|
|
|
|
|
|
|
|
субъектілері
|
Атқарушы
|
Бюджет бөлімдерінің орындалуы тұрғысында жүргізіледі
|
|
органдарды
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Қаржы-
|
Ішкі қаржылық бақылау және ҚР Қаржы министрлігі
|
|
несиелік
|
құрылымында
|
|
бюджеттік
|
несиелеудің
|
|
мемлекеттік
|
|
органдардың
|
активтерді
|
басқару
|
әдістемесінің
|
департаменті;
|
|
|
Қаржылық бақылау комитеті; ҚБК.
|
|
|
|
Ведомстволық
|
Ведомствоға
|
|
қарасты
|
кәсіпорындардың
|
қаржылық
|
|
|
қызмет министрліетерінің бөлімшелерімен жүргізіледі.
|
Қаржылық
|
Ішкі
|
Кәсіпорынның ішінде жүргізіледі
|
|
|
|
қызмет
|
Аудиторлық
|
Бастамашылық, міндетті
|
|
|
|
|
|
саласы
|
Бюджеттік
|
Бюджеттің орындалуы бойынша бақылау жүргізіледі
|
|
Салықтық
|
Сақлықтардың бюджетке түсуін тексеру
|
|
|
|
Валюталық
|
Валюталық заңнаманың орындалуын бақылау
|
|
Несиелік
|
Банктік операцияларды бақылау
|
|
|
|
|
Сақтандыру
|
Сақтандыру қатынастары бойынша бақылау
|
|
Өткізу түрі
|
Міндетті
|
Міндетті түрде кезең сайын жүргізіледі
|
|
|
|
Бастамашылық
|
Бастама бақылау объектісіне тиесілі болады1
|
|
|
Бақылау
|
Есептті құжаттар және шығындар құжаттарының
|
|
|
негізінде жеке сұрақтар қарадады
|
|
|
|
Өткізу
|
Тексерушілк
|
Қаржылық көрсеткіштердің кең көлемін қамтиды
|
әдістері
|
Қадағалау
|
Нормативтердің сақталуы
|
|
|
|
|
|
|
Қаржылық
|
Қаржылық сетордың қаржылық қызметінің нәтижелерін
|
|
қызметтің
|
және меншікті
|
капиталмен
|
қамтамасыздандырылғанын
|
|
талдауы
|
бағалау мақсатымен кезеңдік немесе жылдық қаржылық
|
|
|
есептілікті толық зерттеу
|
|
|
|
|
|
|
Ревизиялар
|
Қаржылық бақылаудың терең және кең мағыналы әдісі,
|
|
|
экономикалық
|
|
субъектінің
|
қаржы-шаруашылық
|
|
|
қызметінің толық тексерілуі
|
|
|
|
|
|
Бақылау
|
Қаржылық тәртіпті орындау талдауын жүргізеді
|
|
(мониторинг)
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Қаржылық бақылаудың негізгі талабы ақша қаражаты қорын құру және қолдану процесінде, қаржы шаруашылық операциялардың экономикалық тиімділігін бағалау және жүргізілген шығындардың мақсаттылығы процесінде қаржылық заңнаманың сақталуы болып табылады. Осылайша қаржылық
бақылау мемлекеттің және оның ұйымдары және барлы басқа экономикалық субъектілердің мүдделерін қорғауы тиіс. Қаржылық тәртіптің сақталмауы және қаржылық міндеттемелердің орындалмауы қаржылық құқық бұзушылықтарға әкеліп соғады, олар өз кезегінде құқық бұзушылардан санкциялар мен айыппұлдарды тартады.
Аудиторлық бақылау – тәуелсіз аудиторлық компания және кәсіпорын, компания, банк, сақтандыру компаниясының басшысы арасында орын алатын
келісімшарт негізіндегі қаржылық-шаруашылық жағдайды тексеру. Аудиторлық фирмалар бір мезетте шаруашылық субъектілерінің резервтерін табуға, коммерциялық және қаржы-шаруашылық қызмет мәселелері бойынша көмек көрсетуге, бухгалтерлік есептің, қаржылық жоспарлауды дұрыс жүргізілуін, тиімді жұмыс атқаруды жолдарын іздеуге бағытталған кеңестік қызметтер орындай алады.
Жалпы мемлекеттік қаржылық бақылаудымемлекеттік билік және басқару органдары атқарады:
Президент аппараты;
ҚР Парламенті;
Үкімет;
жергілікті өкілдік органдары (депутаттар жиналысы);
жергілікті әкімшілік органдары.
Алдын ала парламенттік бақылаудың негізгі мақсаты болып нақты саяси, экономикалық және әлеуметтік шарттар жағдайында алдын ала қарастырылған шығындардың жалпы біртұтастығын анықтау болып табылады.
Жалпы мемлекеттік бақылауды жүргізетін орғандарға жатады:
ҚР Ұлттық банкі;
Қаржы министрлігі;
Мемлекеттік кірістер министрлігі.
ҚР қаржылық тәртіптің, қаржылық заңнаманың орындалуына қаржылық бақылау жасау органы Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің Қаржылық бақылау комитеті болып табылады.
Министрліктің өз құрылымында ішкі қаржылық бақылау және бюджеттің несиелендіру мемлекеттік активтерін басқару әдістері Департаменті қызмет атқарады.
Бюджеттің орындалу процедураларына ықпал ететін негізгі тұжырымдамалық позициялары келесілер болып табылады:
бюджеттік шығындардың басымдылықтары қатаң түрде стратегиялық және бағдарламалық құжаттарға сәйкес анықталуы тиіс;
бірыңғай бюджеттік сыныптаманы өзгерту;
бюджетті орындау аясында мемлекеттік органдар есептілігіне көзқарасты өзгерту;
Есеп комитетінің республикалық бюджет жобасын оны Үкіметке шығындардың негізгі бағыттар бойынша алдын ала бағалауды жүргізу;
бюджеттік қаражаттарды қолдану тиімділігін көтеру мақсатында кейбір мемлекеттік мекемелер бюджет есебінен қамтамасыз етілуден көрсетілген қызмет көлеміне байланысты (мемлекеттік тапсырманы орындау) қаржыландыр жоспарына сәйкес аударылады;
бюджеттен субсидиялау және салықтық ынталандыру арасындағы тепе-теңдікті қамтамасыз ету;
мемлекеттік емес сектор субъектілерін «өндірістік қаржылық» және «сервистік» компанияларға бөлу;
«сервистік» компаниялар жауапкершілігі шектеулі серіктестік формасында құрылатын болады және мемлекеттік тапсырыс есебінен қаржыландырылады;
бюджеттік инвестициялық жобаларды жүзеге асыру кезінде орындалған жұмыстар актілері бойынша заңды тұлғаның жарғылық капиталын ұлғайту жолымен қаражаттарды аудару;
концессиялық міндеттемелерді есепке алу жүйесін құру;
бюджеттің кірістері мен шығыстарын есепке алуды есептеу әдісіне ауысу мәселесін қарастыру
квазимемлекеттік сектор субъектілерінің (КСС) қарызын басқару және мониторингілеу бойынша функцияларды заңнамалық деңгейде бекіту және КСС қарыздарын бекітілген сомадан жоғары тартуды Үкіметпен келісу;
қайтарымсыз, бірақ әлеуметтік-маңызды ірі жобаларды жүзеге асыруға Ұлттық қордан мақсатты трансферттерді бөлу көзделеді;
өтелетін стратегиялық жобаларды жүзеге асыруға Ұлттық қордан облигациялық займдарды беру мүмкіндігі қарастырылады;
Ұлттық қордан өтелетін жобаларды қаржыландыру тек нарықтық табыстылық бойынша стратегиялық инвесторлардың қатысуы және МЖК механизмін қолдану кезінде ғана қайтарымды негізде жүзеге асырылады;
Жергілікті бюджеттің шығындар базасына, алдыңғы уақытта республикалық бюджеттен аударылатын сақсатты және ағымдағы трансферттер есебінен қаржыландырылған тұрақты сипаттағы шығындар қосылады.
Нәтижеге бағытталған мемлекеттік жоспарлау жүйесін жетілдіру тұжырымдамасының мақсаты корпоративтік басқару, нәтижелілік, транспареттілік және қоғамқа есептілік негізінде мемлекеттік жоспарлаудың жаңа үлгісін құру.
Негізгі проблемалық сқрақтардың бірі стратегиялық, экономиклық және бюджеттік жоспарлаудың тығыз емес байланысы болып табылады. бұл мәселені шешудің негізгі жолдары келесідей:
мемлекеттік жоспарлау жүйесінің құжаттар тізімінен республикалық және жергілікті бюджеттерді алып тастау;
облыстық бюджеттен, Астана, Алматы қалаларының бюджеттерінен қаржыландырылатын атқарушы органдардың стратегиялық жоспарларын құруды алып тастау;
ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) әлеуметтік-экономикалық дамуының болжамын жасауды алып тастау;
жергілікті деңгейде тек аумақтарды дамыту бағдарламалар дайындалатын болады;
бюджеттік бағадарламаның және бюджеттік мәлімдеменің үлгісін қайтадан қарастыру;
мемлекеттік жоспарлау және орындау бойынша уәкілетті органдар тұрғысынан бақылауды қажет ететін шығындарды бюджеттік бағдарламалар (мақсатты трансферттер, дамуға шығындар және т.б.) деңгейінде қайта қарау;
мемлекеттік органдардың бюджеттік бағдарламалары мемлекеттік жоспарлау бойынша уәкілетті органмен келісу бойынша мемлекеттік органдардың бұйрықтарымен бекітіледі;
әрбір бюджеттік бағдарламаға жауапты лауазымды тұлға бекітілетін болады;
бюджетті құру кезеңінде стратегиялық жоспарды әзірлейтін әрбір мемлекеттік орган Республикалық бюджеттік космиссияға стратегиялық жоспарды беру тиіс;
Қазақстан Республикасы Үкіметінің бюджеттің орындалуы бойынша жылдық есепті Парламентте қорғау тәртібі қайта қаралатын болады.
Достарыңызбен бөлісу: |