Арнайы педагогиканың психолингвистикалық негіздері

Сөйлеу тілін, оның қызметін, қүрамын, даму жолдарын түсіну арнайы педагогика үшін аса манызды, өйткені қоғамның дамуына нақты ықпалын тигізетін жағдай. Сөйлеу тілін танып, білу - адам түлғасының қоғам мүшесі болып калыптасуының негізгі бағыты деп айтуға болады. Бала дамуындағы кез-келген кемістік, оның қоршаған ортаны меңгеруіне және сөйлеу тілінің қалыпты қалыптасуына (әлеуметтенуіне) әсерін тигізеді. Арнайы педагогика үшін психолингвистиканың келесі аспектілері өз маңыздылыгын білдіреді, олар: сөйлеу тілі - түрлі белгілердің жүйесі, ал кызметі таным мен катынас.

Сөйлеу әрекетінің күрамы: бағдарлау, жоспарлау, жүзеге асыру, бақылау.

Бала сөйлеу тілінің дамуы. Сөйлеу тілінің онтогенезі - ересек пен бала арасындагы күрделі қарым-қатынас және заттық, танымдық әрекеттің дамуымен сипатталады. Сондықтан сөйлеу тілінің дамуы ең алғашымен қарым-қатынас қызметін атқаруға багытталган. Сол кезде бала қарым-қатынасты іске асыру үшін түрлі әдіс-тәсілдерді табуы тиіс. Бала сөздің дыбысгық бейнесін келтіру мен оның заттық сәйкестігін белгілеуге қадам жасайды. Ал, сөйлеу тілінің даму кезеңдерін үш негізгі параметрлер бойынша бөлуге болады: фонетикалық, грамматикалық, семантикалык.

Фонетикалық кезең - бала әлі сөздің дыбыстык бейнесін ажырата алмайды;

Грамматикалык кезең - сөздің дыбыстық бейнесі меңгеріне қарамастан, сөйлемнің қүрамын үйымдастыру заңдылықтары түсінбейді;

Семантикалық кезен - сездің дыбыстық бейнесі, сөйлемді кұрастыру заңдылықтары меңгерілген, ал түсіну жағы толық дамымаған.

Сондықтан баланың сөйлеу тілі даму барысында әсерін тигізетін барлық көрсеткіштер де өзгеріп ықпал етеді.

Л.С. Выготскийдің сөйлеу тілінің белгі беру қызметін білдіретін ілімі бойынша сөйлеу қабілеттерінің ойлау мен тіл дамуына алгышарттар ретінде қарастырылған. Тіл мен ойлау бір біріне екі жасқа дейін тәуелсіз дамиды да, кейін сөйлеу тілінің белгі беру қызметін көрсетеді. Нақты ойлау сөйлеу сипатына ие болса, сөйлеу ойлаушы болып сипатталады.

Мысалы, естімейтінкөрмейтін тұлғаларды оқытуда жетекші шара оларды сөйлеу тіліне үйрету емес, ересектердің жетекшілімен заттармен әрекет жасауға, нақты заттардың қажеттілігін түсінуге үйрету. Естімейтінкөрмейтін түлғапар осы дағдылар арқылы қоршаған заттардың бейнесін елестеуге үйренеді. Кейін сол бейнелер белгілі жүйелерге қалыптасады және белгілер ретінде қарым қатынас жасаудың амалы болып табылады.

Сөйлеу тілінің қалыпты жағдайдан ерекше дамуынын психолингвистикалық түрғыдан талдау сөйлеу тілінің гіатологиясы психофизиологиялық механизмдердін бүзылыстар салдарынан болатын сөйлеу әрекетінің ауытқуын қарастыруды көздейді.

Психолингвистикалық түргыдан сөйлеу тілінің патологиясынын келесі түрлерін ажыратады:

- тұлга дамуы мен жоғары психикалық қызметтердің патологиясына тәуелді өзіндік патолингвистикалық сөйлеу тілінің кемістіктер (мысалы: шизофрения).

- туа біткен немесе жүре пайда болған сенсорикалық кемістіктер салдарынан пайда болган сөйлеу тілінің кемістіктері;

- ми жарақаттарының салдарынан пайда болған сөйлеу тілінің кемістіктері (афазия);

- ақыл-ойы кемтарлықпен психикалық дамуында ауытқушылықтардың салдарынан сөйлеу тілінің кемістіктері;

- моторикасындағы ауытқушылықтардың салдарынан сөйлеу тілінің кемістіктері (түтықпа).

Арнайы педагогикада психолингвистикалық түрғыдан қарастыстыру түрлі саласында натижелі пайдаланады, логопедияда (Халилова Л.Б.) сурдопедагогикада (Зайцева Г.Л.).

Сонымен психолингвистикалык талдау арнайы педагогиканың үғымдық аппаратын күшейтіп кемістіктерді ғылыми түрғыдан жіктеуге жол ашады. Қандай болмасын кемістік баланың әлеуметтік дағдыларына. әсерін тигізетігін білу, кемтар баланың қарым-қатынас саласында кедергілерді жою, азайтуға және оңалту бағдарламарын әзірлеуге мүмкіндік береді.

7. Лрнайы білім берудін құкыктык негіздері

Адамның ең манызды игілігі - жеке басының бостандығы мен кұкыктыры. Бұл кұқықтар мен бостандыкты корғау, әлеуметтік қолдау, оны іске асыру механизмдері конститиуциялык-құқықтык жарыктарда я^әне адам кұкыгы туралы халықаралық құжаттарда белгіленген. Азамагтық, саяси, әкономикалық, әлеуметтік, мәдениет саласындағы кұкытар жайлы халықаралық құжаттар барлык адамдардың емір сүруге, бостандыққа, жеке тұлғалық дербестігіне, ой-пікір, діңи жолын таңдау, еңбек ету еркіндігіне, дем алуға, әлеуметтік колдауға, каржылық және моральды кызығушылықты қоргауды қолдайды.