Қасқабасов С. Таңдамалы

[
 
 63  
]
мұсылманнан бұрынғы, тіпті, алғашқы рулық қауымның 
мифологиялық сипаттары көп ұшырысады. Осыған дәлел – 
жоғарыда айтылған космостық мифтік түсініктердің сақталуы.
Шоқан Уәлиханов былай деп жазады: «Өлімнен қашудың
 
өзі – исламда жол берілмейтін нәрсе. Бірақ ол – шамандықты 
ұстанатын халықтардың әпсана­хикаяттарындағы тұрақты 
мотивтердің бірі. Қазақ бақсыларының арасындағы қобыз 
тарту мен сарын айтуды үйреткен бірінші шаман Хорхут 
жайында әпсана­хикаят бар. Тіпті, мұсылмандықты әжеп­
тәуір қабылдаған түрікмендерде Көрұғлы аз уақытқа болса 
да өлім нен қашып кетеді. Шындықтан, шамандық түсінік 
бойынша, Көк Тәңірдің өлім беретін билігі жазмыш деп қа­
былданған. Солай бола тұрса да, ертедегі адамдардың fatumнан, 
мұсылмандардай үрейлі Тағдырдан құтылғысы келгені тәрізді, 
мұнда да жұрт жазмышқа бағыну емес, қайта одан құтылуды 
көксеген»
13
.
Шоқанның бұл сөзіне қарағанда, Қорқыттың өлімнен қа­
шуы туралы сюжеттің төркіні көне шамандық миф болуы 
ықтимал, ал толық күйінде ол шамандық мифология аясында 
қалыптасқан болуы керек. Оған бір дәлел ретінде Қорқыттың 
өлімнен қашып, Сырдарияға келуін, судың ортасында ұзақ 
уақыт өмір сүруін, яғни су бетінде өлімнен аз уақытқа болса 
да құтылуын айтуға болады. Мұның өзі космостың моделін 
үлкен өзен түрінде бейнелеген көне шамандық түсінікке 
саяды. Мәселен, осындай түсінік шамандықты ұстанатын 
халықтардың бәрінде бар. Ол тура лы Е. Мелетинский былай 
дейді: «Солтүстіктегі халықтардың шамандық мифо 
логия­
сында (функциясы жағынан әлемдік ағашқа, шамандық 
ағаштарға жақын) шамандық өзен болады деп түсініледі, ол 
өзен жоғары мен төменді, аспан мен жерді байланыстырып 
тұрады деп есептеледі; осыған сәйкес өзеннің басы жоғары, ал 
аяғы – төменгі әлемге сәйкес келеді де, оның тылсым сипатын 
қабылдайды деп саналады. Сөйтіп, өзеннің аяғы (сағасы) 
төменгі әлем жатқан жақты (көбінесе солтүстікті) бейнелейді 
деп саналады»
14
. Осындай түсінікті қазақтың «Су аяғы – ер 
Қорқыт»
15
 деген сөзінен де көруге болады. Бұл тіркесте үлкен 
өзен әлемнің моделі, оның басы – аспан, ортасы – жер (жердің 
кіндігі), аяғы – жер асты (өлілер әлемі) деген ескі шамандық 

[
  64  
]
түсініктің ізі жатыр. Айтпақшы, шумер эпосындағы Гигель­
маш те өлімнен қашып судың сағасында, яғни о дүниеде тұра­
тын бабасы Утнапиштиге барады ғой
16
. Ендеше, Қорқыттың 
Сыр 
дарияда, дәлірек айтқанда, суда өлуі бұрынғы заманда 
суды, әсіресе оның астын және аяғын – о дүние, өлілер патшасы 
деп түсінген мифологиялық­шамандық санаға меңзейді
17
. 
Бақсы сарындарында «Су аяғы – ер Қорқыт» деп аталуы осы­
дан болса керек. Басқаша айтқанда, Қорқыттың тұрағы – 
өлілер әлемі ретінде қабылданатын судың сағасы. Яғни, ескі 
шамандық түсінік бойынша, Қорқыт өлілер әлеміне кеткен, 
сонда тұрып жатыр және өзіне сыйынатындарға жәрдем беріп 
жатыр, әсіресе бақсыларға. Бақсылар өз сарынында Қорқытқа 
мінажат етіп, «Өлі десем – өлі емес, тірі десем – тірі емес, Ата 
Қорқыт әулие»
18
, – деп оның ерекше екенін айтады.
Осы айтылғандардың бәрі Қорқыт туралы қазақ аңыз­
дарының сюжеті және кейіпкердің өз бейнесі стадия жағынан 
құлиеленушілік дәуірде туған Гильгамеш туралы ежелгі 
шумер эпосынан да, феодализм тұсында қалыптасқан өлмеудің 
амалын іздеген адам жайындағы ертегі, әпсаналардан да көне. 
Олай болу себебі, Қорқыт жақындағы әпсана­хикаяттар пайда 
болып, тіпті, хатқа түскен кездің өзінде қазақ халқы ескі рулық 
қауымнан мүлде қол үзе қоймаған, оның көп сипатын сақтап 
келген патриархалды­феодалдық қоғам болып өмір сүрген еді. 
Сондықтан феодализмге дейінгі қоғамдарда болған байырғы 
мифтер мен мифологиялық түсініктер, алуан түрлі нанымдар 
мен шамандық сенім өзгерген түрде болса да, феодализмге 
көшкен қазақ қоғамына, оның мәдениеті мен идеологиясына 
сіңіп, өзіндік орынға ие болған еді. Соның нәтижесінде сол 
шақтағы қазақ халық ижатында, бір жағынан, рулық қауымда 
туған архаикалық фольклордың өзгерген түрлері, екінші 
жағынан, феодализм қоғамына тән жаңа фольклор үлгілері 
қатар өмір сүріп жатты. Міне, осындай өзгеріске ұшыраған 
көне фольклордың ішінде Қорқыт туралы да шығармалар бар 
еді. Бұл шығармалар тұңғыш қобызды жасаушы, алғашқы 
күйді шығарушы, қобыз тартуды үйретуші және музыка 
таратушы, бақсылардың пірі, бабасы – бірінші шаман туралы 
рулық заманда пайда болған архаикалық мифтің өзгеріп, 
мұсылманданып кеткен сарқыншағы. Әрине, ұзақ уақыттың 

[
 
 65  
]
ішінде көне мифтердің танымастай өзгеріске ұшырағаны 
заңды. Мәселен, Қорқыт туралы миф қазақтардан жазылып 
алынған уақытта бұрынғы мифологиялық семантикасынан 
арылып, адамның ажалмен айқасын суреттейтін әпсана­
хикаятқа айналған. Дәл осындай процесті ежелгі Грекияда, 
Римде, Египетте, Үндістанда, Қытайда болған құлиеленуші 
мемлекет тұсында архаикалық мифтер де басынан кешірген. 
Бұл мемлекеттердің мәдениеті мен идеологиясы өзінен бұрынғы 
рулық қауымның мәдениетін, мифтерін, бір жағынан, жойып, 
екінші жағынан, өзгертіп, өз мақсаттарына пайдаланған. Міне, 
осындай жағдайда архаикалық мифтер қасиетті және құпия 
сипатынан айырылып, топталған, өңделген, сөйтіп, көркем 
дүниеге айналған. Сол себепті олардың мифологиясы біздің 
(яғни кейінгі заманның) ертегіміз сияқты болып көрінеді. 
Сондықтан антикалық мифологияда бұрынғы шаманның 
өлім 
нен қашуы өзгеріске ұшырайды, ол енді титандардың 
(Прометей) бас құдайға қарсы күресі болып бейнеленеді. 
Құдайға қарсылық Қорқыт туралы әпсана­хикаяттарда да 
бар, бірақ бұл кейінгі заманның әсері, яғни қазақтың мұсыл­
манданған патриархалды­феодалдық қоғамы тұсындағы сана­
сезімнің, идеология мен мәдениеттің ескі сюжетті де, образды 
да қайта қарауының нәтижесі. Ал, шындығына келсек, қазіргі 
хикаяттардағы әулие атанып жүрген Қорқыт исламның өзінен 
әлдеқайда үлкен.
Қорқыт өзінің алғашқы түрінде – құлиеленуші мемлекетте 
бас құдайға қарсы шығатын титандардан көне образ, олар­
дың алдындағы тип, ол архаикалық мифтерде тұңғыш адам­
дарды дүниеге келтіретін, алғашқы еңбек құралдарын, му­
зы ка аспаптарын жасайтын, адамдарға от жағуды, күн кө­
руді үйрететін ілкі ата­демиургке, жа 
сампаз қаһарманға 
ұқ 
сайды, соларға сәйкес келеді. Архаикалық мифтердегі 
жа сампаз қаһарманның «мәдени қызметі» жоғарыда айтқан­
мен шектелмейді. Ол тауды да, көлді де жасаушы, аңдар 
мен құстарды да жаратушы, үйді де салушы, аспанды да 
орнатушы, т.т. Оның қолынан бәрі келеді: күннің қозғалуын 
да баяулатады, желді де тоқтата алады, отты да өшіре алады. 
Кейде өз мақсатына жету үшін ол қулыққа да барады, ақыл­
айламен өз қарсыласын жеңіп шығады
19
.
5­279

[
  66  
]
Осындай «мәдени қызмет» қазақ Қорқытының да кейбір іс­
әрекетінен көрінеді. Мысалы, ол өлімнен қашып Сырдарияға 
келгеннен кейін желмаясын сойып, оның терісінен алғаш рет 
қобыз жасайды. Ажалды өзіне жолатпау үшін қобызбен күй 
тартады, сөйтіп бірінші күй ойлап шығарады. Басқаша айт­
қанда, Қорқыт – тұңғыш қобызды жасаушы және күй шыға­
рушы. Ал қобызды ұзақ уақыт бақсылар иемденіп келді. 
Сондықтан олар Қорқытты пір тұтып: «Әуелі бақсы пірі – Қор­
қыт ата»,
20
 – деп, оған сыйынып, көмекке шақырған.
 
Қорқыт 
туралы әпсана­хикаяттар жайында пікір айтқан адамдардың 
бәрі де бақсылар оны баба деп пір тұтатынын, оның бірін­
ші шаман, яғни бақсылардың атасы екенін, қобызды, күйді 
бірінші ойлап тапқанын айтады. Мәселен, Қорқыт жай ында 
соңғы кезде жазылған еңбектердің бірінде былай деп жазылған: 
«Қорқыт (Хорхут) – қазақ мифологиясында бірінші шаман, 
бақсылар мен абыз­жыраулардың пірі, «қобыз музыкалық 
аспабын ойлап шығарушы. Исламды қабылдағанға дейін 
Қорқыт өлмейді деп саналған Бүркіт «баба образына жақын 
тәңір (мұны оның шамандыққа жуықтығынан да көруге 
болады). Исламның орнауына байланысты Қорқыттың өлімі 
туралы айрықша бір миф пай да болды».
Қорқыттың не себепті өлмейтіні туралы академик В. Бар­
тольд өте қызықты пікір айтады. Бақсылардың: «Өлі десем – 
өлі емес, тірі десем – тірі емес, Ата Қорқыт – әулие», – деген 
сөзіне сүйене отырып, ол былай дейді: «Демек, Қорқыт тірілер 
арасынан аласталған әрі өлмейтін қасиетке ие болған деген 
сенім болған, яғни Қорқыт ту ралы әпсана­хикаят исламның 
батыстан  (Қазақстанға  – С.Қ.)  әкелген Хызыр (түрікше – 
Қыдыр) пайғамбар хақындағы хикаятқа ұқсайды...»
20
Сонымен, қазақ аңыздаулары бойынша Қорқыт – ең 
бірін 
ші бақсы, қобызды ойлап табушы және бірінші күй 
шығарушы. Бақсыларға қобыз үйретуші де сол. Сонымен 
бірге, Қор қыт – әрі абыз, жырау және ақын
21
. Г.Н. Потаниннің 
бұл ойын біздің кезімізде Әлкей Марғұлан қолдап, былай 
деп жазады: «Сонымен Қорқыт дәстүрін берік ұстап, оны 
қадірлеген, әсіресе, қобызбен күй, сарын тарататын бақсы, 
жыраулар, Қорқыт аңыздары бойынша, Қорқыт қазақ жырау­
ларының атасы, олардың пірі болып айтылады:

[
 
 67  
]
Жыраудың үлкен пірі Қорқыт ата, 
Бата алған тәмам бақсы асқан ата. 
Таңғалып жұрттың бәрі тұрады екен, 
Қобыз алып Қорқыт ата күй тартқанда.
Осы қалыптас өзге әпсана бойынша, Қорқыт – ең алғаш қо­
бызды шығарған атақты күйші, барлық ән­күйдің атасы, қазақ 
күйшілерін бірінші рет қобызға үйреткен ұстазы»
22
. Тіпті, 
«Қорқыт жұрттан асқан ақылды, алдағыны болжағыш адам 
екен», – делінеді қазақтың бір әпсанасында
23
. Қорқыт баш­
құрттың көне сарнауларында да сәуегей бақсы, емші, сиқыршы 
ретінде көрінеді. Мыса лы,  олардың бір сарнауында мынадай 
сөздер бар:
Ей, жын, ей, жын,
Шақырғанда келе ғой.
Мұңлы мен науқастың
Иесін тауып келе ғой.
Менің жыным әрі
Қорқыт ата жанының әмірімен
Қарымқұрт ата, сен емде,
Түлек ата, сен емде
Сен емдемесең – мен мұнда
24
.
Немесе:
Қарымқұрт ата, сен емде,
Қорқыт баба, сен емде...
...Менің жаным әрі
Қорқыт ата жанының әмірімен...
...Ата-бабаларымның қасиетті иесі, сен,
Қорқыт атаның қасиетті иесі, сен,
Пәлекетті қуып шық!
25
Міне, бұл жолдар қазақ бақсыларының «ойын» кездегі 
Қорқыттың аруағын шақырып, пірі ретінде сиынатын жағда­
й ын түсіндіреді. Сонымен қатар бұл жолдар Қорқыт туралы 
ежелгі мифтің башқұрт халық ижатында да бар екенін көр­
сетеді. Ендеше, Қорқыт туралы фольклорлық шығармалар, 
соның ішінде оның өлімге дауа іздегені туралы сюжет те ерте 
кезде, дәлірек айтқанда, Түрік қағанаты тұсында белгілі 

[
  68  
]
болған және кейін бірнеше түркі халқына жайылып кеткен 
деуге болады. Башқұрт, түрікмен, әзірбайжан, қазақ елдерінің 
фольклорындағы Қорқыт бейнесі – осының айғағы.
Сонымен көзіміздің жеткені – қазақ әпсана­хикаяттарын­
дағы Қорқыт, түптеп келгенде, қолынан келмейтіні жоқ 
зор бақсы (шаман), жасампаз қаһарман екендігі. Оның мә­
дени қызметі жайында ел арасындағы кейбір әпсаналар да 
баяндайды. Мә селен, бір әпсанада Қорқыт «Моншақты», ал 
екінші әпсанада «Домбыралы» деген жер аттарын ойлап та­
бушы болып бейнеленеді
26
. Мұнда Қорқыт белгілі бір жердің 
не себепті солай аталғаны туралы баяндайтын мекендік 
әпсананың кейіпкері болып көрінеді, бірақ, соған қарамастан, 
оның ойынан көне мифтегі жасампаз қаһарман – ілкі атаның 
қасиеті көрінеді. Осы айтылғанға қосымша дәлел ретінде 
мынаны да көруге болады. Архаикалық мифтегі ілкі ата 
(жасампаз қаһарман) кейде өзінің мақсатына жету үшін 
қулыққа да барады, өзінің қарсыласын алдап та жеңеді. Мұндай 
әрекет Қорқытта да кездеседі. Мысалы, Мұхтар Омарханұлы 
Әуезовтің айтуынша, екінші бір «қазақ әңгімесі Қорқытты 
Әзірейілге кездестіреді. Әзірейіл мұның
 
жанын салып алатын 
сандық істеп әкелген. Қорқыт Әзірейілмен жауаптасып тұрып, 
сандықтың ішіне Әзірейілдің өзін алдап салады да, сандықты 
бекітіп суға ағызып жібереді»
27
. Міне, мұнда Қорқыт көне 
мифтегі өз қарсыласын алдап, санын соқтырып кететін 
трикстерді еске түсіреді. Мұндай әдісті Қорқыттың ажалдан 
қашқаны туралы әпсанадан да көруге болады. Мәселен, ол түс 
көрген соң ажалды алдамақшы болып, дереу басқа жаққа көшіп 
кетеді, тіпті болмаған соң өзеннің ортасына жайғасады. Алайда, 
Қорқыттың бұл «қулығы» жүзеге аспайды. Демек, бұл жерде 
образдың бұрынғы семантикасы өзгерген, өйткені бізге жеткен 
шығармалар – көне миф емес, оның әпсана­хикаятқа айналған 
түрі, ал олай болса, Қорқыттың бейнесіне де кейінгі жанрдың 
әсері болған. Солай болғанмен тағы бір көңіл аударатын жайт 
бар. Ол – Қорқыттың есіміне міндетті түрде «ата» («деде») 
сөзінің қосылатындығы. Осы жағдайды арнайы қарастырған 
профессор Халық Короғлы «ата» мен «деде» сөздері бірдей 
және «әке» мағынасын береді, ал тарихи тұрғыдан кең аяда 

[
 
 69  
]
қарастырғанда, «ата­бабалар», «әкелер» деген мағынаға ие деп 
тұжырымдайды
28
. Бұл пікірдің дұрыс екеніне еш күмәнданбай, 
осы құбылысқа мифологиялық семантика тұрғысынан да қарап 
көруге болады. Сонда байқалатыны – қыпшақ (қазақ, башқұрт) 
тіліндегі «ата» сөзі мен оғыз (әзірбайжан, түрікмен) тіліндегі 
«деде» сөзі түптеп келгенде «баба» («бұрынғы заманда өмір 
сүрген ата») деген мағына беретіндігі. Ендеше, «Қорқыт ата» 
мен «деде Қорқут» тіркестері ежелгі мифтік баба, ілкі ата ту­
ралы түсініктердің қалдығы емес пе екен деген ой келеді. Оның 
үстіне, қазақ бақсылары мен қобызшылары көп жағдайда 
Қорқытты тікелей өздерінің бабасы деп санағанын да ескерсек, 
Қорқыт образының архаикалық мифтегі ілкі ата бейнесімен 
тамырластығына тағы да көзіміз жеткендей болады. Әрине, 
Қорқыт туралы әпсана­хикаяттар хатқа түскен шақта «ата», 
«деде» сөздері байырғы мифологиялық семантикасынан айы­
рылып, қазіргі «әке», «ата», ақсақал» («үлкен кісі») деген ма­
ғынада түсінілетін болған.
Қорқыта айтқанда, өлімге дауа іздеп жер жүзін шарлаған, 
Қорқыт туралы қазақ аңыздауларының шығу тегі мен сюжеттік 
және семантикалық тұрғыдан талдағанда анықталған нәрсе 
мынау: өлмеудің амалын іздеген адам тура лы сюжет өте ерте 
заманда, рулық қауым тұсында реофиттің сапары немесе ұлы 
шаманның о дүниеге саяхаты туралы әңгімелейтін архаикалық 
құпия миф түрінде пайда болған
29
.
Адамзат қоғамның ұзақ тарихи­мәдени даму барысында, 
әсіресе ескі құлиеленуші мемлекеттер мен орта ғасырдағы 
феодалдық мемлекеттер заманында бұл миф көркем дүниеге 
айналған. Ал Қазақстанда патриархалдық­рулық қауымнан 
бірден феодалдық қоғамға көшкен жағдайда шаман туралы 
рулық миф өзінің біраз өзгеріске түскеніне қарамастан ескі 
кейбір белгілерін сақтап қалған. Сондықтан оны кейінгі дәуір­
дің адамдары қиял демей, шындық деп қабылдаған, оның 
негізі – шын деп ойлаған. Демек, Қорқыт туралы шығармалар 
жанрлық жағынан қарағанда, аңыз емес, әпсана­хикаят бо­
лып табылады. Өйткені, әпсана­хикаятта кереметтілік те 
бо лады (бірақ ол қиял деп түсінілмейді) және әңгімеленген 
оқи ғаға сенушілік те орын табады. Сол себепті кейбір қазақ 
ғалымдарының Қорқытты VI­VIII ғасырларда жасаған тарихи 

[
  70  
]
адам деп есептеуі тегін емес. Бірақ оғыз тайпаларының тарихы 
мен мәдениетін зерттеушілер Қорқыттың тарихи прототипі 
жоқ деп санайды
30
. Біздің ойымызша, М. Жирмунский дұ­
рыс айтады: «Қорқыт – Орта Азия көшлелі халықтарының 
патриархалды өмірі тұсындағы әлеуметтік жинақтау түріндегі 
халық аңызы туғызған нақты образ»
31
. Бұл образ өлімге дауа 
іздеу сюжеті тәрізді өте көне бейне. Ол алғашқы кезеңде Қорқыт 
деген есімге де ие болмаған. Қорқыт эпонимі әлдеқайда кейін, 
оғыз бен қыпшақ тайпалары бір тұрған кезде пайда болған 
сияқты және ол уақытта кісі аты есебінде кең қолданылмаған 
болу керек. Егер бұл сөздің этимологиясына келсек, онда оның 
«қорқу» сөзіне еш қатысы жоқ. Сөздің тарихына үңілсек, көне 
түркі тіліндегі «сор» және «құт» сөздеріне барып тіреледі. 
Көне түркі тілінде «қор» сөзі «зиян», «қор болды», «жапа шек­
ті» деген мағына береді, ал «құт» – «жан», «бақыт», «өмір 
күші», «рух» деген мәнде айтылады
32
. Сол заманда бұл екі сөз 
бірігіп, «қор болған құт», «зиян шеккен жан», яғни «өлген 
жан», «өлген адам» деген мағынада айтылуы мүмкін
33
, өйткені 
шамандық түсінік бойынша, «адамда үш құт болады екен: жер 
құт, ауа (көк) құт және ана құт. Егер зиянкестер осы үш құттың 
бірін ұрлап әкетсе, әйтеуір қолға түсірсе, адам өледі»
34
.
Міне, осы тұрғыдан келгенде, қазақ Қорқытының түс көруі 
мен өлуі еш түсіндіруді қажет етпейді: оның құтын (яғни 
жанын) жаулары қолға түсірген. Олай болса, ертеде «қор 
болған құт», яғни «өлген жан» («адам») деген мағына берген 
«қорқыт» тіркесі уақыт өте келе бір сөз болып, бірте­бірте 
есімге айналған, сөйтіп о дүниені шарлайтын шаман туралы 
мифке шаманның аты болып енген. Қазақстан жағдаятында 
бұл миф бара­бара исламның әулиесі Қорқыт жайында баян­
дайтын әпсана­хикаят сипатын қабылдаған. Әрине, бұл 
процестің үстінде мифтің көптеген көне атрибуттары жоғалған, 
әрі өзгеріске түскен, ал сюжеттің өзі көркем түрде баяндалып, 
қазақ фольклорында шоқтығы биік шығарма болып шыққан. 
Демек, ежелгі шамандық миф басқа жанрға ауысып, ескі 
идеяны жаңа тұрғыда, оған адам мен ажалдың, өмір мен 
өлімнің күресі деген терең философиялық мән бере ба яндайтын 
көркем туынды болып шыққан.

[
 
 71  
]
Мұхтар Әуезов дұрыс айтады: «Қазақ музыкасының атасы 
Қорқыт туралы әпсананың философиялық мазмұны өте терең. 
Ажалды тоқтату мүмкін еместігін мойындағысы келмеген 
Қорқыт жұрттан безіп, айдалаға, табиғат аясына кетеді, бірақ 
таулар да, жазықтар да, ормандар да оған өлім күтіп түрғанын 
айтады; содан қорқып шырғайдан бірінші рет қобыз жасап, жер 
бетінде бірінші болып күй тартады. Сөйтіп, өлмеудің амалын 
өнерден табады»
35
.
Қазақ әпсана­хикаятындағы Қорқыттың бейнесі бұрынғы 
мифтен мүлде басқа мағынаға ие болған. Енді ол о дүниені немесе 
әлемді шарлайтын шаман емес, жер бетіндегі тіршілік үшін 
алысатын ұлы күрескер болып реттеледі. Ажалмен айқасқан 
ол өлімнен құтылуды; неше түрлі қасиетті нәрселерден немесе 
керемет жәрдемшілерден, я болмаса жан сауғалап қашудан 
емес, қажымас еңбектен, өнерден іздейді. Қорқыттың алғашқы 
музыкалық аспап жасауын, қобызда күй тартуын хикаяттың 
өлімге бұдан басқа дауа таппағанынан деп сендіреді. Шынында 
да, Қорқыт оған дейін дүниенің төрт бұрышын шарлап шықты 
ғой, бірақ қазылған көрден құтыла  алмағаны тағы да аян. 
Енді бұдан былай жан сауғалаудың жөнсіз екенін біліп, ол 
тағдырдың өзімен айқасуға тәуекел етеді. Өзінің жасампаздық 
еңбегімен ол тағдырға айбат көрсетеді және өнердің арқасында 
ажалға қарсы ұзақ уақыт төтеп береді. Оның күйі он сегіз 
мың ғаламды түгел, тіпті, ажалдың өзін де балқытып, баурап 
алады. «Қорқыт күйлерін бүкіл дүние, жан иесі түгел ұйып 
тыңдайды. Аспандағы құс ұшуын, жел есуін тоқтатып, Қорқыт 
күйін тыңдапты. Сарыарқа аңдары да Сырдарияның жағасына 
шұбырып келіп, Қорқыт күйін тыңдайды. Сырдария ағысын 
тоқтатыпты, үстіне төселген Қорқыттың кілемі суға не ағып, 
не батып кетпей, көп заман су ортасындағы кемедей қалқып 
тұрып алып, Қорқытқа өлім келтірмейтін арал болыпты»
36
, – 
делінеді әпсанада.
Қорқыт күй тартып отырғанда, ажал оған жақындай ал­
майды, ажал күйден, күй тартушыдан өзін әлсіз сезінеді. 
Сондықтан ол Қорқытқа ашық келе алмайды. Қорқыттың 
шаршап, әлсіреген шағын күтеді. 
«Көп замандар бойы үздіксіз қобыз тартқан Қорқыт шаршап, 
қалғып кетеді. Қорқытты ізіне түсіп аңдыған сол кезде қай­

[
  72  
]
рақ жылан күйінде жорғалап кілемге ілініп шаққанда, 
Қорқыт осыдан ауырып өледі»
37
, – дейді халық сөзі. Соның 
өзінде де ажал ашық келмей, жылан кейпінде келеді. Бұдан 
халықтың өлімге деген көзқарасын, «өлім айтып келмейді» 
деген философиялық тұжырымының негізін көреміз. Әпсана­
хикаяттың аяқталуы, жалпы мазмұны қайғылы болғанмен 
оның идеясы, рухы жарқын әрі оптимистік. Қорқыт өлгенмен, 
жеңілген жоқ дейді әпсана. Өйткені, ол, біріншіден, ашық 
күресте мұқалған жоқ, екіншіден, оның күйі әлемге тарап, 
өлмес қасиетке ие болды. Демек, халық өзінің әпсанасы арқылы 
«дүниеде өлмейтін нәрсе – адам еңбегі, оның өнері» деген ойды 
тұжырымдайды. Бұл әпсана адамның қабілетін, адамның 
талантын дәріптейді, адамның адалдығын, әділеттілігін 
ардақтайды. Ел мүддесі үшін жасалған жасампаздық іс қана 
адам өмірін ұзарта алады деген ой ай тады халық шығармасы. Ал 
өмірдің өзі де адамға лайықты, Қорқыт ойлап шығарған күйдей 
мазмұнды да әсем болуға тиіс. «Бұл әпсанада қазақ халқы өмірге 
тек өнер ғана сән береді, тек өнер ғана біздерге ерте үйірілетін 
сары уайымнан құтқарады деген ой айта ды»
38
, – деп, Г.Н. 
Потанин өте орынды жазған. Міне, көне мифтен дамып шыққан 
Қорқыт туралы әпсананың қазақ халқымен бірге жасасқан 
уақытында атқарған идеялық және эстетикалық қызметі 
осындай. Жанрлық жағынан алғанда Қорқыт жайындағы бізге 
жеткен шығармалар әпсанаға жатады, бірақ олардың ертегіге 
айнала бастағандары да бар. Соңғыларын ертегіге жақындатып 
тұрған нәрсе – оларда бас кейіпкердің ғұмырын баяндау, яғни 
ғұмырнамалық (биографиялық) циклизацияның орын тебуі 
Қорқыттың (ерекше жағдайда) туу тарихының әңгімеленуі. 
Мысалы, Ахмет Жұбанов мынадай бір варианттың мысалын 
келтіреді. Қорқыт дүниеге келген сәтте оның анасының жа­
нындағы әйелдер жаңа туған нәрестенің бала емес, белгісіз 
бір нәрсе екенін көреді де, бәрі шошып, бейшара ананы жал­
ғыз қалдырып, үйден қашып шығады. Анасы өзінің тапқаны 
мақұлық емес, адам екенін жүрегімен сезіп, үнсіз жатқан 
нәрсені қолына алады да, абыршағынан тазалайды... Кіш­
кентай нәресте пайда болып, ақырын үн шығарады. Анасы 
оны емізе бастағанда, ол жылап жібереді. Тек сонда ғана зәресі 
ұшқан адамдар үйге қайта енеді де, баланың атын бәрімізді 

[
 
 73  
]
қорқытты ғой деп, анасынан «Қорқыт» қоюды өтінеді»
39
. Басқа 
бір варианттарда, мәселен, Қорқыттың туу тарихы былайша 
әңгімеленеді: Қорқыт дүниеге келген кезде жер мен көкті үш 
түн, үш күн қара түнек басып, нөсер жауып, боран болады. 
Сырдария мен Қаратау көрінбей қалады, ел ештеңені айыра 
алмай, дүрлігіп шошыған. Сондықтан жаңа туған баланың 
атын «Қорқыт» деп қояды
40
.
Кейбір текстерде Қорқыт перінің қызынан, көрден шыққан 
диюдан, аққу құстан туған болып көрсетіледі
41
.
Қорқыттың тууына байланысты бұл айтылғандардың бәрі – 
матриархат заманында тотемизмге негізделіп қалыптасқан 
адам ның керемет болып тууына сенімнің өзгерген түрлері
42
. 
Бұл көне сенім кейінгі замандарда фольклорлық мотивке 
айналып, дамыған фольклорда кейіпкерді дәріптеу үшін 
пайдаланылатын көркем тәсіл болған. Мұны Қорқыттың 
керемет жағдайда тууынан да көруге болады. Оның адамдарды 
шошытып, өзгеше бір мақұлық сияқты болып туылуы, немесе 
ерекше ситуация,

жүктеу/скачать 1,43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: