Сілтемелер мен ескертпелер

[
  102  
]
9. Джетбысбаев Н. Хорхут Аулие // Туркестанские 
ведомости. – Ташкент, 1899. № 92.
10. Спиридонов П.С. Один из вариантов легенды о Хорхуте 
// Протоколы заседаний и собщений членов Туркестанского 
кружка любителей археологии. Т.12. – Ташкент, 1909. – С. 
18­19; Сейфуллин С. Қазақ әдебиеті /Шығ. 6 томдық. Т.6. – 
Алматы, 1964. – 168­169­бб.; Ауэзов М. Мысли разных лет. – 
Алма­Ата, 1961. – С. 99­100; Марғұлан Ә. Қорқыт – күйші // 
Изв. Каз ФАН СССР. Сер. лингв. 1944. №1. С. 68­85. Сонікі. 
Қорқыт ата өмірі мен афсаналары // Жұлдыз. 1983,  №3. – 139­
166­бб.; Жубанов А. Струны столетий. – Алма­Ата, 1958. – С. 
230­231; Қорқыт туралы аңыз // Қазақ ертегілері. 3 томдық. 
Т.1. – Алматы, 1957. 372­374­бб.; Коркут // Казахские сказки. 
В 3­х т. Т. 1. – Алма­Ата, 1958. – С. 237­239, т.б.Мелетинский 
ЕМ. Поэтика мифа. – Л., 1976. – С. 215­216.
11. Потанин Г.Н. Персонаж Наран­Гэрэл (Луч сонца) в степ­
ных сказаниях // Этнографическое обозрение. 1892, №4. – С. 88.
12. Потанин Г.Н. Тунгутско­Тибетская окраина Китая и 
Цен тарльная Монголия. В 2­х т. Т. 2. – СПб., 1898. – С. 122. 
13. Валиханов Ч.Ч. Следы шаманства у киргизов // Собр. 
соч. В 5­ти т. Т.1. – Алма­Ата, 1961. – С. 487.Мелетинский Е.М. 
Поэтика мифа. – С. 217.
14. Мелетинский Е.М. Көрсетілген еңбек. 184­б. (Ілкі ата – 
жасампаз қаһарман бейнесінің пайда болуы мен аспандағы 
құдайға айналуы туралы да сонда айтылады. 178­194­бб.).
15. Суды о дүние деп түсіну жайында кеңірек қараңыз: Кас­
кабасов С.А. Казахская волшебная сказка. – Алма­Ата, 1972. – 
С. 75­82.
16. Радлов В.В. Образцы народной литературы тюркских 
племен. – СПб., 1870, Т. 3. – С. 47.
18. Сейфуллин С. Қазақ әдебиеті. Шығармалар. Т.6. – 170­
171­бб.
19. Басилов В.Н. Коркут // Мифы народов мира. В 2­х т. Т. 2. 
– М., 1982. – С. 5.
20. Бартольд В.В. Турецкий эпос и Кавказ. // Книга моего 
деда Коркута. – М.­Л., 1961. С. 118; Хызырдың (Қыдырдың) 
бейнесі туралы кеңірек қараңыз: Каскабасов С.А. Казахская 
волшебная сказка. – Алма­Ата, 1972. – С. 166­173.

[
 
 103  
]
21. Потанин Г.Н. В юрте последнего киргизского царевича. 
// Валиханов Ч.Ч. Собр. соч. В 5­ти т. Т.4. – Алма­Ата, 1968. – С. 
166­173.
22.  Маргулан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар. – Алматы, 1985. – 215­б.
23. Қазақ ертегілері. 3 томдық. Т. 1. – Алматы, 1957. – 371­б.
24. Материалы и исследования по фольклору Башкирии 
и Урала. – Уфа, 1974, Вып. 1. – С. 261.
25. Материалы и исследования по фольклору Башкирии и 
Урала. – Уфа, 1974, Вып. 1. – С. 262.
26. Короглы Х.Г. Огузский героический эпос. – М., 1976. – С. 175.
27. Әуезов М. Ертегілер. Қорқыт. // Қазақ әдебиетінің та­
рихы. Алматы, 1948. – 90­б.
28. Короглы Х.Г. Аталған еңбек, 177­б.
29. Қорқыт бейнесінің архаикалық мифтегі шаман бей­
несі 
мен тамырластығын әпсана­хикаяттарда Қорқыт бейі­
тінің су жағасында болуы, моланың ішінде қобыздың үн 
шығарып тұруы, т.б. амандықты ұстанған халықтардың мифі 
мен фольклорында ұшырасуы да дәлелдейді. Мәселен, ша­
мандықты зерттеуші Н.А. Алексеев былай деп жазады: «Ша­
мандардың жерленуін сөз қылғанда, олардың моласынан 
жұрттың қорқатыны, баяғыда дүниеден өткен шамандар 
жайында көптеген мифтер болатыны, онда шамандардың осы 
күнге дейін «ойын» құратыны және бубендердің дыбыс беріп 
тұратыны туралы, сондай­ақ шаманның қасындағы өзенге су 
ішуге баратыны жайында айтпай кетуге болмайды» (Қараңыз. 
Алексеев Н.А. Ранние формы религии тюркоязычных народов 
Сибири. – Новосибирск, 1980. – С. 185).
30. Короглы Х.Г. Көрсетілген еңбек, 185­186­бб.
31. Жирмунский В.М. Көрсетілген еңбек, 173­б.
32. Древнетюркский словарь. – Л., 1969. – С. 457­471.
33. Қазақта «құты қашты» деген сөз бар. Соның арғы  түбірі 
осы «Қорқыт», «қор болған құт» дегенге дәл емес пе екен?
34. Алексеев Н.А. Көрсетілген еңбек, 27­б.
35. Ауэзов М. Казахский эпос и дореволюционный фольклор. 
// Песни степей. – М., 1940. – С. 15.
36. Қорқыт туралы  аңыз.  //  Қазақ ертегілері. – Алматы, 
1957, Т.1. – 373­б.
37. Сонда.
38. Потанин Г.Н. В  юрте  последнего  киргизского цареви ча // 
Ва лиханов Ч.Ч. Собр. соч. В 5­ти т. Т. 4. – Алма­Ата, 1968. – 
С. 300.

[
  104  
]
39. Жубанов А. Струны столетий. – Алма­Ата, 1958. – С. 230.
40. Марғұлан Ә. Қорқыт ата өмірі мен афсаналары. // 
Жұлдыз. 1983, №4. – 147­б.
41. Сонда. 148­б.
42. Веселовский А.Н. Историческая поэтика. – Л., 1940. – 
С. 533­546; Пропп В.Я. Фольклор и  действительность. – М.; – 
1976. – С. 205­240; Каскабасов С. Ертек пен эпостың сю жеттік 
типологиясы. // Қазақ фольклорыныц ти пологиясы. – Алматы, 
1981. – 234­266­бб.Әуезов М. Ерте гілер. Қорқыт. //  қа зақ әде­
бие тінің тарихы. – Алматы, 1948. – 89­б.
43. Русское народное поэтическое творчество. – М., 1986. – С. 167.
44. Волгин В.П. Очерки по истории социализма. – М.­Л., 
1935. – С. 21.
45. Халық өмірінде, тарихта болатын дағдарыс жағдайлар 
неше түрлі әлеуметтік идеялар мен халық утопиясын ту­
ғызатынын А.И. Клибанов жақсы көрсеткен. Қараңыз: Кли­
банов А.И. Народная социальная утопия в России. Период 
феодализма. – М., 1977; Сонікі. Народная социальная утопия 
в России. XIX век. – М., 1978.
46. Валиханов Ч.Ч. Записки о киргизах // Собр. соч. Т.1. – С. 358.
47. Қараңыз: Чистов К.В. Русские народные социально­
утопические легенды. – М., 1967. – С. 14.
48. Қараңыз: Асан Қайғы. Лютш Я. Киргизская хрестома­
тия. – Ташкент, 1883. – С. 43­47; Асан Қайғы // Дала уә­
лаятының газеті. 1897. – № 47; Асан Кайгы /Тургайская 
газета. 1897, №131,136; Великий кудесник // Крафт И.И. Из 
киргизской старины. – Оренбург. 1890, 4.2. – С. 118­121; Асан 
Қайғы //  Дала уәлаятының газеті. 1901. №13; Асан Қайғы 
//По 
танин Г.Н. Казах­киргизские и алтайские предания, 
ле 
 
генды и сказки. Пг., 1917. – С. 68­69; Асан Қайғының 
Жерұйықты іздегені // Қазақ ертегілері. Т.1. – Алматы, 1957. – 
375­376­бб.; Асан Қайғының әңгімелерінен Қазақ ССР Ғылым 
академиясының Орталық ғылыми кітапханасының қолжазба 
қоры (ОҒКҚҚ). 269­п.; Асан Қайғы // Сонда. П. 426; Жәнібек 
хан мен Асан Қайғы // Сонда. П. 547.
49. С. Сейфуллиннің, М. Әуезовтің, Е. Ысмайловтың, Ә. Мар­
ғұланның, М. Ғабдуллиннің. Н. Смирнованың, Ә. Дер 
бесә­
линнің, Х. Сүйіншәлиевтің, М. Мағауиннің, Б. Адам баевтың, 
т.б. Асан Қайғы туралы зерттеулері мен мақалаларын караңыз.

[
 
 105  
]
50. XV­XIII ғасырлардағы қазақ поэзиясы. – Алматы, 1982. – 
64­65­бб.
51. Сонда. 71­72­бб.
52. Чистов К.В. Көрсетілген еңбек. 16­б.
53. Асан Қайғы. // Дала уәлаятының газеті. 1897. – №47; 
1901. – №13; Асан­ Кайгы. // Казахский фольклор в собрании 
Г.Н. Потанина. – Алма­Ата, 1972. – С. 68­69; Сейфуллин С. Қа­
зақ әдебиеті // Шығ. 6 томдық. Т. 6. – Алматы, 1964. – 266­268­бб.
54. Асан Қайғы. // Дала уәлаятының газеті. 1901. – №3.
55. Сонда (Жер іздеу керек екенін Асан Жәнібекке қарата 
айтқан толғауында да сөз қылады).
56. Әуезов М. Ертегілер. Асан Қайғы. // Қазақ әдебиетінің 
тарихы. Т. 1. – Алматы, 1948. – 93­б.
57. Кант И. Критика способности суждения. Соч. в 6­ти  
Т.5. – М., 1966. – С. 236.
58. Ысмайылов Е. Ақындар. – Алматы, 1956. – 138­б.
59. Асан Қайғының Жерұйықты іздегені // Қазақ ертегілері. 
Т.1. – 375­б.
60. Как Асан­Кайгы искал Жер­Уюк // Казахские сказки. 
Т. 1. – С. 230.
61. Сказочная страна Барсакелмес. // Там же. С. 234.
62. Сонда. С. 234.
63. Чистов К.В. Көрсетілген еңбек. 313­б.
64. Завадская Е.В. Художественный образ утопической 
мысли.// Китайские социальные утопии. – М., 1987. – С. 161.
Қазақ ертегілері. Т. 1. – 375­б.
65. Асан Қайғы, Тоғақ Абат. //ОҒҚҚҚ. 667­п., Асан Қайғы 
мен әз Жәнібек //Сонда. 613­п. Алғашқы текст эпос түрінде 
баяндалады. Асан туралы эпос бар екенін Е. Ысмайлов та 
айтады: Ақындар. – 137­138­бб.
66. Ысмайылов Е. Ақындар. – 137­138­бб.
67. Қазақ ертегілері. Т.2. – Алматы, 1962. – 42­44­бб.
68. Орлов А.С. Казахский героический эпос. – М.­Л., 1945. – С. 
134­135; Жирмунский В.М. Тюркский героический эпос. – Л., 
1972. – С. 355­356. (Бұл еңбекте осы хикаяның тағы да басқа 
варианттары сөз болады).
69. Орлов А.С. Көрсетілген еңбек.135­б.
70. Қазақ фольклорының типологиясы. – Алматы, 1981. – 
103­б.

[
  106  
]
71. «Ұйқымен сынаудан» Қорқыт та, Гильгамеш те өте ал­
майды. Сөйтіп олар құрығына ілінеді. Бұл – мифке лайық 
финал.
72. Өтеген батыр туралы шығармалар жинағы. // ОҒҚҚҚ. 
833­п; Өтеген батыр. // Сонда. 863­п. Тағы да қараңыз: Смир­
нова Н.С. Очерки казахской литературы XVIII века. – 
Алма­Ата, 1951. – С. 39­42; Ысмайылов Е. Ақындар. – 139­
140­бб.; Қазақ тарихи жырларының мәселелері. – Алматы, 
1979.
73. 150­165­бб.; Жабаев Ж. Екі томдық шығармалар жи­
нағы. Т. 1. – Алматы, 1981. – 161­189, 190­261­бб.
74. Ысмайылов Е. Ақындар. – 141­143­бб.;  Қазақ  Совет 
Эн цик лопедиясы. Т. 9. – Алматы, 1976. – 76­бб.
75. Қазақ тарихи жырларының мәселелері. 150­165­бб.
76. Қараңыз: Клибанов А.И. Народная социальная утопия в 
России. Период феодализма. – М., 1977; Чистов К.В. Русские 
народные социально­утопические легенды. – М., 1967 (Бұлай 
ру, тайпа болып өз жерінен қашу немесе қоныс аудару қазақ­
тарда XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың бас кезінде жиі 
болған).
77. Өтегеннің Абылайдан ажырауы. //  Қазақ  тарихи  жыр­
ла рының  мәселелері.–  157­б.
78. Сонда. 158­159­бб.
79. Сонда. 160­161­бб.
80. Дала уәлаятының газеті. 1901. – № 13.
81. Казахский фольклор в собрании Г.Н. Потанина. – Алма­
Ата, 1972. –  С. 171.
82. Ысмайылов Е. Ақындар. – 143­б.
83. Абат батыр. Қазақ ертегілері. Т.2. – 387­395­бб; Асан 
Қай ғы, Тоған, Абат. // ОҒКҚҚ. 667­п.
84. Смирнова Н.С. Очерки казахской литературы XVIII ве­
ка. С. 26­27.
85. Мырзаш батыр. // Әдебиет және өнер институтының 
қол жазба қоры. 330­п.
86. Пржевальский Н.М. Из Зайсана через Хами в Тибет и на 
верховья Желтой реки. – СПб., 1883. – С.9.
87. «Мырзаш батырдың»  варианттарын  қараңыз: Әдебиет 
және өнер институтының қолжазба қоры. 194, 847­папкалар. 
88. Ысмайылов Е. Ақындар. – 146­147­бб.

[
 
 107  
]
ЕРТЕГІ МЕН ЭПОСТЫҢ 
СЮЖЕТТІК ТИПОЛОГИЯСЫ
Советтік фольклортану ғылымы әр кезде де типология мә­
селелеріне көңіл бөліп келді. Бірде тарихи байланыс аспектісі 
қаралса, бірде тарихи туыстық сипаты зерттелді. Қазіргі кезде 
тарихи­салыстырмалы әдіске баса назар аударылуда. Өйткені 
жер жүзі халықтары фольклорындағы ұқсастықтың кептігі 
туыстық пен ауыс­түйіс (яғни байланыс) аясына сыймайды. 
Бұл құбылыс ауыз әдебиеті негізгі жанрларының бәріне тән. 
Соның ішінде, әсіресе, ертек пен эпосты атап айту керек.
Бұл екі жанрдың ұқсастығы әр түрлі деңгейде көрінеді: сю­
жеттік, жанрлық, көркемдік,образдық. Біздің мақаламыз бір 
ғана мәселеге, басқаша айтқанда эпос, пен ертектің сюжеттік 
ұқсастығына арналған.
Көптеген халықтардың ертегісі өзінің сюжеттік құрылы сы 
жағынан, негізінде, біркелкі. Мұндай бірыңғайлық біраз ға­
лым дардың көңілін аударған. Солардың ішінде совет ғалымы 
В.Я. Проппты ерекше атаған жөн. Ол өзінің «Мор фология сказ­
ки» (1928, 1969), «Исторические корни вол шебной сказки» 
(1946) деген бұл күнде дүниежүзіне белгілі еңбектерінде 
жал 
пы ертек композициясының біркелкілігін тарих пен 
этнография тұрғысынан зерттеп, заңдылыктарын ашып берді.
Осыны ескере отырып, біз ертегі сюжетінің құрылысын 
басқа принциппен қарастырдық. Ол принцип – ертегі кейіп­
керінің (көркемдік дәстүрге сәйкес) өмірі мен бастан кешетін 
оқиғалары. Яғни кейіпкердің өмір жолы қандай, ол не көріп, 
не біледі, қандай харекеттер істейді – міне, осыған сәйкес 
сюжеттің даму сатыларын анықтадық.
Ертектердің басым көпшілігі мынадай боп келеді: 
Перзентсіз хан (бай, кемпір мен шал) көп жыл бала ті-
леумен жүреді. Әр түрлі себептермен (әр түрлі себептермен 
әйелі төстік жейді, әуелде әнбиелерге сиынады, т.б.) ханым 
(бәйбіше, кемпір) екіқабат болады. Зарыға күткен бала 
туғанда, патша (бай, патша) үйде болмайды. Себебі ол ба-
ланың даусын естігенде, қуаныштан жүрегім жарылып кетер 

[
  108  
]
деп кетіп қалады; немесе жорыққа, яғни аң аулауға шығып 
кетеді. 
Бала  туып, керемет болып өседі. Ол өте күшті, ақылды 
жөне сұлу болады.  Ержеткен соң, ол әр түрлі ерлік істейді, 
көбінесе өзінің қалыңдығын іздеп шығады (күні бұрын 
айттырып қойған немесе түсінде яки естіп ғашық болған).
Ғашық жарын іздеп бара  жатып неше түрлі ғаламатқа 
ұшырасады: Жеті басты айдаһарды, жалғыз көзді дәуді, 
жалмауыз кемпірді, т.б. жеңеді. Олардың кейбіреулері оған дос 
болады.
Шаршап-шалдығып жарының еліне жетеді. Бірақ қыздың 
аулына ашық келмейді. Ол (жолда біліп алып) тазша кейпінде, 
қойшы болып келеді де болашақ қайын атасының малын 
бағады не басқа тапсырмаларын орындап жүреді. Әдетте, қыз 
да  оны сезіп жүреді. Екеуі бірін-бірі танып, қашпақ болады. 
Бірақ қыздың әкесі, аулындағы сөз айтып жүрген жігіттер 
наразы.
Жігіт олардың қойған шарттарын орындайды немесе 
соғысып, ерлікпен жеңеді де, қайын атасының тағына оты-
рып, сол елді билейді.
Арада біраз уақыт өткеннен соң жігіт әйелін ертіп өз еліне 
келеді.
Міне, ертегі кейіпкерінің өмір жолы осы. Оның мақсаты – 
отбасын құру. Бірақ кейіпкердің бұл өмір жолы ертегі поэ­
тикасына орай көркемделіп, дәріптеледі. Ал көркемдеу мен 
дәріптеу процесі бұл сюжетті небір қосымша эпизодтармен, 
қайталаулармен толықтырады да, ертегі кеңейе түседі. Соның 
нәтижесінде кейбір жағдайда кейіпкердің өмір жолындағы 
оқиғалар мен қақтығысулар, кездесулер бірнеше дүркін 
қайталанып отырады, оның жеңетін жауларының да саны өсіп 
отырады, қиыншылықтар да көбейіп отырады. Бірақ жалпы 
айтқанда жоғарыдағы кейіпкердің өмір жолын көрсететін 
сюжеттік шеңберден шықпайды. Тіпті кейде кейіпкер әйелін 
алып келе жатқанда кез болатын оқиғалар, келгеннен кейін де 
болатын оқиғалар, ешқайсысы біз түзеген сюжеттік қалыпты 
бұза алмайды. Енді осы сюжеттік қалыпты шартты схемаға 
бөлшекте – көз алдымызға ертегі кейіпкерінің мынадай өмір 

[
 
 109  
]
жолы келер еді. Яғни сюжеттің негізгі желісі (фабуласы) айқын 
көрінеді.
1. Кәрі ата­ана.
2. Кейіпкердің дүниеге келуі:
а) ғайыптан тууы;
ә) тотем­бабадан тууы;
б) баба аруағының жәрдемімен тууы;
в) мұсылман әулие­әнбилерінің, пірлердің көмегімен тууы;
г) әкесі үйде жоқта тууы;
3. Кейіпкердің қалыңдығын іздеп шығуы;
а) жолдағы оқиғалар (әр түрлі мақұлықтар жолығып, олар­
ды жеңуі және достасуы);
ә) болашақ қайын атасының жұмыскеріне (тазша, қойшы) 
жолығуы, соның кейпіне енуі.
4. Қайын атасының аулына танылмай келуі:
а) атасының аулында жұмыс істеуі;
ә) болашақ атасының әр қилы шарттары мен тапсырмаларын 
орындауы;
б) атасының тағына отыруы.
5. Еліне оралуы.
Міне, бұл қазақ ертегітері негізінде жасалған схема. Алайда 
атап айту керек: бұл схема  түптеп келгенде барлық дамыған 
көркем ертекке тән. Басқаша айтқанда, көптеген халықтар 
ертегісіне тән занды құрылым. Сөз жоқ, көрсетіп отырған 
элементтеріміз – ертегінің қаңқасы ғана. Ал ертектің жанр 
ретінде дамыған процесі бұл қаңқаға өзіндік жан бітіріп, 
қан жүгіртіп, сөлін кіргізеді. Соның нәтижесінде әрбір бө­
лек аталған элемент  көптеген қосалқы мотив, ситуация, эпи­
зодтармен толықтырылады, тіпті замана ағымына бай 
ла­
ныс ты ол қосымшалар дамып, басқа күйге түсіп, өзгеріп те 
отырады. Мұндай заңдылықты көне ертектің батырлық ертегі 
түріне  даму  үстінде анық аңғаруға болады.  Батырлық ертегі 
жаңағы схеманы бұзбай, оның жеке бөлшектерін толықтырып, 
дамытып, өзгертіп жіберген. Мысалы, кәдуілгі ертегіде жоқ, 
ал батырлық ертегіде бар мына бір­екі жайтты айтуға болады:
Бала батыр болып туып, ерекше өседі. Оның айрықша қа­
сиеті  бар.  Олар: орасан күш, алыптық, алмастық (неуяз ви­
мость).

[
  110  
]
Кейін бұл элементтер, бір жағынан, бұрынғы ертегіге еніп, 
кірігіп кетеді де, екінші жағынан, кештеу туған эпосқа да аса 
қажетті тәсіл ретінде қызмет етеді. 
Осыны ескере отырып, біз батырлық ертегі құрылымын 
шақ тап жатпадық. Біздің мақсатымыз – біріншіден, осы көр­
сетілген ертегі сюжетіндегі бөлшектер неге барлық елде бар, 
соны анықтау, екіншіден, осы бөлшектер эпоста қандай сипат 
қабылдайды, оның себебі неде – соны анықтау.
Әрине, бір еңбекте бұл мәселені жан­жақты қарап, түгел 
шешіп тастау мүмкін емес. Сондықтан біз кей тұстарда объек­
тімізді, оның материалын саналы түрде шектеп отырдық.
Ендігі бір ескеретін жағдай – біз типологиялық салыс­
тыруларымызды көбінесе Еуропа елдері эпосына негіздедік. 
Себебі түркі­моңғол халықтары фольклорын пайдаланған 
жұмыстар бұл еңбекте бар. Оларда типологиялық салыстыру 
тарихи­генетикалық ұқсастыққа негізделген.
Ал біздің мақсатымыз өзара еш туыстығы жоқ, әрі бір­біріне 
тікелей әсер ете алмайтын елдер фольклорындағы ұқсастықты 
анықтап, себебін ашу. Яғни мұнда тарихи­типологиялық 
(кей де тарихи­салыстырмалы) әдіс негізге алынды. Сонымен, 
біз дің зерттейтініміз – кейбір түркі халықтары мен Еуропа 
елдері фольклорындағы, яғни ертегі мен эпосындағы, ортақ 
құбылыстар.
Зерттеу барысында мынадай тәсілді ұстандық:
Ең алдымен ертек сюжетіндегі өзгермейтін бөлшектерді 
анықтап алу. Олардың барлық ел ертегісінде болу себебін ашу. 
Содан кейін бұл тұрақты элементтердің эпостағы көріністерін 
анықтау.
Сонда біз дүниежүзі фольклорында кездесетін ұқсас мотив­
тер мен сюжеттер адамзат тарихының қай кезеңде туып, қалай 
дамығанын байқауға мүмкіндік аламыз. Әрине, бұл бірден­бір 
дұрыс, еш күмәнсіз тәсіл деуге болмайды. Бірақ біздің әзірше 
ескергеніміз: XX ғасырдың басына дейін қоғамдық дамудың 
әр түрлі сатысында болып келген елдердің фольклорындағы 
ұқсастықтар мен заңдылықтардың сырын ашып көру екендігі. 
Мысалы, Алтай халқы XX ғасырдың бас кезінде патриархалды­
рулық қауымда өмір сүрді, ал қазақ халқы патриархалды­
феодалдық қоғамда болды. Өзбек елі феодалдық қатынаста 

[
 
 111  
]
жүрген болса, түрік жұрты капитализм дәуіріне жетті. Сол 
сияқты  Еуропа  елдері (әсіресе Франция, Герма ния, Испания) 
де капиталистік системада болды. Осыған қарамастан бүл ха­
лықтар фольклорында туыстық пен  әр түрлі байланыспен 
түсіндірілмейтін көптеген ұқсастық бар. Демек, ол ұқсастық­
тар – ерте заманда әр елдің өзінде туған мотивтер мен сюжеттер. 
Жаңағы  феодализм мен капита лизм қоғамында өмір сүрген 
халықтар бір кезде матриархаттық та,  патриархаттық  та ру­
ды  басынан кешірген, патриархалды­феодалдық дәуірде де 
өмір сүрген. Олай болса, сол замандарда ол халықтарда да 
сол  матриархаттық, патриархаттық, т.б. қоғамдық мотивтер 
мен сюжеттер туған. Бұл жерде аты әлемге мәшһүр академик 
А. Веселовскийдің: «Такого рода мотивы могли зарождаться 
самодеятельно в разнопле менных средах, их однородность или 
их сходство нельзя объяснить заимствованием, а однородностью 
бытовых усло вий и отложившихся в них психических про­
цессов»,
1
 – де ген сөзі өте орынды екенін айту керек.
Бұдан, әрине, эпос біткеннің бәрі ұқсас деген пікір тумауы 
керек. Ұқсас нәрселер, негізінде, көне заманда туған мотив пен 
сюжеттер. Ал конкретті  тарихи  оқиғалар, сөз жоқ, әр елдің 
өзінікі ғана. Сондықтан олар өзгеше.
Сонымен, біз енді эпостың сюжеттік схемасын қарайық. 
Ес кертетін жай: эпоста кейіпкердің толық өмір жолы баян­
далмайды, оның харакеттері әйел алумен ғана тынбайды. Үй­
лену – эпос батырының  тек  кәмелетке жеткендігінің белгісі. 
Бұл – оның азамат ретінде қалыптасуының айғағы. Оның 
ерлік өмірі енді осыдан кейін басталады. Бұдан былай ол өз 
тағдырының қожасы емес. Ол енді – халық адамы. Сондықтан 
батыр үшін өз басының немесе  әулетінің қамынан гөрі ел 
бақыты, ел өмірі маңызды. Міне, осы  тұста бейнелейтін кез­
де эпостың сюжеттік қана емес, жанрлық ерекшелігі де 
айқындалады. Басқаша айтқанда, эпостағы ертек сюжетінің 
элементтері осымен шектеледі. Бірақ жалпы ертегілік сипат 
тұрғыда олар мұнда да ұшырасады. 
Ендеше біз енді мына сұраққа жауап беруге тиіспіз. Әр елдің 
эпосын салыстыру үшін неге ертекті таңдап алдық? Оған былай 
деп жауап беруге болады. Эпос жанр болып қалыптасқанда 
бірнеше тірекке сүйенеді, яғни оның бірнеше қайнар көзі, 

[
  112  
]
төркіні бар: миф, өлең, кантилена, тарихи жыр, т.б. Соның 
бірі – ертек. Ертектің сюжеттік желісі эпостікіне жақын. Мы­
салы, эпос сюжетінің жалпы схемасы төмендегідей болып 
келеді. 
1. Перзентсіз ата­ана, олардың хал­жағдайы. 
2. Кейіпкердің керемет болып тууы:
а) тотем­бабаның баласы;
ә) аталар аруағының жәрдемі;
б) мұсылман әулие­әнбиелердің көмегі;
в) баланың төтенше жағдайда (әкесі үйде жоқта) тууы.
3. Баланың өте күшті батыр болып ерекше өсуі:
а) оның ерекше қасиеттері (алыптық, алмастық);
ә) бала батырдың күшін танытатын әрекеттері;
б) оның алғашқы ерліктері.
4. Батырдың әйел іздеп шығуы:
а) қалыңдығын алуы;
е) жолдағы оқиғалар, әр түрлі мақұлықтарды жеңіп, дос­
тасуы;
5. Ғашығын (қалыңдығын) іздеп табуы:
а) танылмай келуі;
ә) қарсыластарын жеңуі (бәйге, күрес, мергендік);
б) әйелімен елге келуі.
6. Батырдың өз елін қорғауы, ерлік жорықтары:
а) елінің талануы;
ә) шапқыншы жаумен соғысуы;
б) жауды жеңіп, атамекеніне оралуы.
7. Ұлан­асыр қуаныш, той. Тыныштық өмір. Батырдан ұл 
тууы.
8. Батырдың баласының ерліктері.
Байқап  отырсыздар, ертектің де, эпостың да сюжеттік не­
гізгі бөлшектері дәлме­дәл қайталанады. Бірақ, әрине, ол 
бөлшектер әр жанрда біршама өзгеріске ұшырайды. Себебі, 
біріншіден, ертекте әр мотивтің көне түрі сақталса, эпос оның 
дамыған типін көрсетеді. Екіншіден, эпос сюжетіне тарихи 
элементтер кірігеді.
Енді осы ұқсас элементтердің ертектегі көрінісін, олардың 
шығу тегін мүмкіндігі болғанша анықтап, олардың эпостағы 
өзгеру процесін зерттеуге көңіл бөлейік.

[
 
 113  
]
Сонымен, ертегі сюжетінің алғашқы түйіні – перзентсіз 
ата-ана болады. Дүниежүзі халықтарының көптеген ерте­
гілерінде әңгіме баласыз жүрген қарапайым кемпір мен шалды 
суреттеумен басталады. Атап айтайық, көбінесе қарапайым 
кемпір­шал. Кейде олар шаруа неме 
се қойшы, қолөнерші 
болып келеді. Қалай болғанда да, олар – қарапайым адамдар.
Ал эпоста олай емес. Мұнда перзентсіз қиналып жүрген 
бейшаралар, әдетте, патша немесе хан, яки ірі байлар болып 
келеді. Оларда байлық бар, мұрагер жоқ. Эпос бір балаға зар 
болып жүрген ата­ананың хал­жағдайына аса көңіл бөліп, оны 
әсерлендіре, көркемдей жырлайды.
Демек, эпос кейінгі дәуірде туған жанр болғандықтан пер­
зентсіз ата­ана мотивіне айырықша мән берген. Мұның түбінде 
эпикалық түсінік жатыр. Яғни психологиялық мо тивировка 
көркем тәсіл ретінде көрінеді. Өйткені келешекте аса күшті 
батыр болатын бала жай ғана бала болмау ке рек. Ол қалаулы, 
тілеулі бала болуға тиіс. Осының өзінде оның ерекшелігі кө­
рінеді. Ол кәдімгі жас, яки орта жастағы жұбайлардан ту­
майды. Ол міндетті түрде қартайып кеткен, қалыптағы әке, 
ана болу жасынан асып кеткен қария кісілерден туады.
Ендігі бір ерекшелігі – ол ертегі кейіпкеріндей қара пайым 
кісілерден тумайды. Оның ата тегі де ерекше. Ол – патшаның 
немесе ханның, тіпті болмаған күнде ірі байдың тұқымы.
Міне, мұның бәрі эпос қаһарманының айрықша адам еке­
нін көрсетеді. Оның қасиеттерін сипаттайды. Эпикалық дәстүр 
заңына сәйкес бұл жайттар – жаңадан туатын баланың неге ба­
тыр, неге елден ерекше болатынын түсіндіретін психологиялық 
тәсіл. Бұл тәсіл тыңдаушыларға кейіпкер тумай жатып, оның 
керемет болатынын білдіреді. Себебі эпос поэтикасы осыны қа­
жет етеді.
Ертек сюжетіндегі ендігі бөлшек – кейіпкердің тууы. Кейіп­
кердің дүниеге келуі бірнеше түрде баяндалады:
а) ол ғайыптан пайда болады;
ә) анасы аңсары ауған бір тағамды жейді, содан бала бітеді;
б) балаға зар ата­ананың түсіне ақ сәлделі қария немесе 
атасы кіріп, аян береді, бала содан кейін туады;
в) перзентке зар кемпір­шал әулие­әнбиеге сиынып, бейіттің 
басына түнейді. Әулие түске кіріп, аян береді, әйел құрсақ 
көтереді;
г) бала әкесі үйде жоқта туады.
8­279

[
  114  
]
Бұл – аталғандар басты­басты және кең жайылған, көп ел­
дің ертектерінде кездесетін түрлер. Бірлі­екілі басқаша баян­
далатын да жағдай болуы ықтимал. Бірақ типтік түрде кез­
десетін осылар.
Енді осы түрлердің әрқайсысына тоқтап, талдап көрелік.

жүктеу/скачать 1,43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: