Атты Халықаралық ғылыми-əдістемелік конференция материалдары

107
ЕТІС ФОРМАЛАРЫНЫҢ СӨЗЖАСАМДЫҚ ҚАБІЛЕТІ
Берген Н., 
Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті, 
филология факультеті, КФ-21 тобы, студент 
(Ғылыми жетекші – филология магистрі, Ажарбекова Э.Н.)
The article deals with the work on suffi xes, which one new in the formation of words, with 
scientifi c views on the types and actions of suffi xes in the Kazakh language. The author analyzes 
the opinions expressed on the vocabulary possibilities of words and phrases, nothing that in the 
linguistic knowledge of the types and features of applications there one no defi nite conclusions. 
Based on the synthesis of the syntactic system of the words of the Kazakh language, linguistic date 
prove the verb form can`t create a new derivative, considering them only as a suffi x of the suffi x. 
Қазақ тілі – бай тіл. Тіліміз көркем де əуезді сөздерге бай. Сонау жылдары ата-бабалары-
мыз өлеңдетіп, астарлап сөйлеген. Сөздің киесін де, қадір-қасиетін де түсінетін елміз. Сөздік 
қорымыздың байлығымен мақтана аламыз. Сөздік қорымыз заман өткен сайын жаңарып, 
жасарып, толысып, онан сайын байи түсуде. Тіл үнемі даму үстінде болғандықтан, сөздік 
қордың да өзгеріске ұшырауы – заңды құбылыс. Сөздік қордағы сөздердің бірі қолданыстан 
шығып қалса, бірі əр түрлі амал-тəсілдер арқылы жаңа туынды мағынаға ие болып отырады.
Сөздік қордың толығуының бір жолы сөзжасам тəсілдері арқылы жаңа сөздердің жаса-
луымен байланысты. Бүгінгі таңда жаңа туынды атаулар тіл білімінің сөзжасам саласының 
зерттеу нысанына алынып отыр. 
Сөзжасам – негізге қосымшалардың жалғануы, екі негіздің бірігуі, тіркесуі, қосарлануы, 
кейде қысқаруы немесе контексте негіз күйінде тұрып басқа сөз табына ауысуы арқылы жа-
салатын туынды сөздерді қарастыратын жеке сала. Жаңа сала болғандықтан сөзжасамның əлі 
де болса нақтыланбаған жəне сұрақ тудыратын мəселелері бар. Мəселен, сөзжасам термин-
дерінің нақтыланбауы (морфология саласындағы терминдер мен сөзжасам терминдерінің 
ара жігінің айқындалмауы), туынды сөздердің сөзжасамдық мағыналары ерекшеліктерінің 
сараланбауы, туынды сөздердің синтетикалық тəсіл арқылы жасалуындағы қосымшалардың 
қызметі мен ерекшеліктері жəне т.б. мəселелер. 
Қазақ тіл білімінде қосымшалардың ерекшеліктер мен қызметтері морфологиялық 
тұрғыдан қарастырылып келді. «Қазақ грамматикасында»: «Қосымша морфеманың ең бірін-
ші жəне басты семантикалық-грамматикалық белгісі – мағыналық жəне тұлғалық дербесті-
гінің жоқ болуы, яғни қосымша атаулының түбірге жалғанбай ешбір мəн-мағына білдіре ал-
мауы. Жəне осымен қатар, қосымшалар түбірге жалғануы арқылы, біріншіден, жаңа мағына 
білдіріп, жаңа сөз тудыру немесе, екіншіден, түбір білдіретін негізгі мағынаны өзгертпей, 
оған əртүрлі қосымша мағына үстеуі болып табылады. Соның нəтижесінде барып қосым-
шалар белгілі қызмет атқара алады немесе қызметі семантикалық сипатының шеңберінде 
қалып қояды. Сөйтіп, қосымшалардың білдіретін жəне беретін мағынасы оның ең бірінші 
басты қасиеті де, атқаратын қызметі сол мəн-мағынасы арқылы жүзеге асатын екінші қасиеті 
болып саналады» [1,180] деген ой айтылып, қосымшалардың, біріншіден, сөз тудыратын, 
екіншіден, сөз түрлендіретін жəне үшіншіден, сөз байланыстыратын үш түрі қарастырылған. 
Қосымшалардың түбірге жалғану арқылы ғана өмір сүріп, мағыналары мен қызметтеріне 
қарай жұрнақ жəне жалғау деп бөлінетіндігі мəлім. Осының ішіндегі жұрнақ сөз тудыратын 
жұрнақ жəне сөз түрлендіретін жұрнақ деп екіге бөлінеді. Ал жалғау көптік, септік, тəуелдік 
жəне жіктік деп төртке бөлінеді. 
А.Ысқақов қосымшаларды құрамдық, мағыналық ерекшеліктеріне, тілде өмір сүру си-
паттарына байланысты бірнеше түрге бөледі[2,38]. Мəселен, 

108

жүктеу/скачать 2,56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: