Атты Халықаралық ғылыми-əдістемелік конференция материалдары

дың, əрекеттердің даму ретін көрсететін сөз саптау тəсілі. Мұнда оқиғаның сол сəттегі қалпы 

осыған дейінгі басқа да оқиғалармен, əрекеттермен сабақтастықта, өзара бірлікте ашылады. 

Баяндаудың формуласы: Баяндау = 1-оқиға + 2-оқиға + 3-оқиға.... .

Баяндау сөздегі оқиғалардың жүйесі, өзара сабақтастығы сол оқиғалардың өту кезеңдерін 

ретімен  көрсетуге  сəйкес  қолданылатын  етістіктердің  көмегімен  ашылып  отырады,  түсін-

діріледі.  Оқиғалар  бірінен-кейін  бірі  баяндалып  отырады.  Мұнда  сөйлемдердің  құрылысы 

жай  да,  күрделі  де  формада  құрыла  береді.  Ол,  əдетте,  баяндаушы  адамның  таңдаған  сөз 

стиліне,  тіл  байлығына,  ойды  жеткізу  шеберлігіне  байланысты  болады.  Сөйлемдер  бір-

бірімен байланысып, алдыңғы ой кейінгі сөйлемдерде жалғасын тауып отырады. 

Баяндама сөзде етістіктер жиі қолданылады. Олардың шақ формалары оқиғаның баянда-

лу сəтіне байланысты өткен шақта, осы шақта, келер шақта қолданылып, нақты əрекеттерді 

білдіреді. Мысалы: «Ғалымның мерейтойын атап өту мəселесі өткен жылы қыркүйек ай-

ында жоспарланған болатын. Бүгін сол шешімге сай іс-шаралардың нақты жобасы бекітіл-

ді. Орындаушыларға да тиісті жұмыстар тапсырылып отыр. Үстіміздегі жылдың мамыр 

айында республикалық деңгейде «Дөңгелек үстел» өтетін болды». 

Пайымдау – белгілі бір ойды таратып түсіндіру, талдау, бекіту сипатында айтылатын сөз. 

Пайымдаудың мақсаты – автордың қоршаған ортадағы оқиғалар, құбылыстар туралы өзіндік 

көзқарасын талдап түсіндіру, дəйектеп жеткізу. Сондықтан оған зат, құбылыс, оқиға туралы 

білім беріп, ұғым қалыптастыратын ойлар мен идеялардың дамуы тəн. Пайымдау сөздің фор-

муласы: Пайымдау = мəселе (тезис) – 1-талдама – 2-талдама – 3-талдама...+ қорытынды 

сөз .

«Пайымдау сөзде нақты бір затқа емес, соған қатысты ой-пікірлерге байланысты абстрак-

тілі ұғымдар мол кездеседі, əртүрлі логикалық қатынастарды білдіретін күрделі оралымдар 

мен құрмалас сөйлемдер жиі қолданылады.

Пайымдау сөз құрылымының негізгі ережесі бойынша кіріспе бөлімде басты ой нақты 

айтылады, негізгі бөлімде соған қатысты жаңа ойлардың тууына əкелетін тұжырымдар ұсы-

нылады, қорытынды бөлімде сол ой-тұжырымдар түйінделеді. Немесе нақыл, қанатты сөз-

дерде кіріспе мен негізгі ой беріледі де, қорытынды тұжырым жасау Қабылдаушының үлесі-

не қалдырылады» [4, 17- б.].Мысалы: Дегдар азаматтың тоғыз тарау пайымы бар:

қарағанда – анық көріп тұрмын ба деп ойлайды;

тыңдағанда – дұрыс естідім бе деп ойлайды;

өңім – мейірбан ба,

қимылым – ізетті ме,

сөзім – риясыз ба,

ісім – орынды ма деп ойлайды;

көңілін күмəн жайласа – кеңеспекке ойлайды;

бойын ашу кернесе – ақырғы зардабын ойлайды;

несібе, олжакөрсе– обалынойлайды(Конфуций).

273

Мұғалім сөз саптау тəсілдерін қолдануға үйрету үшін, əрине, алдымен дайын мəтіндер-

мен жұмыс жасауға, оны талдай отырып, ой түюге үйретуі заңды. Сондықтан оқушыға ұсы-

нылатын мəтіндерді таңдауда оқушылардың жас жəне психологиялық ерекшеліктерін ескере 

отырып, оларға əрі ақпарат, əрі тəрбие берілетіндей, əрі тілдік нысана нақты көрініп тұра-

тындай оқу материалдарын іріктей білудің маңызы зор. Мысалы, төмендегі мəтін мен оны 

талдауға арналған тапсырмалар жүйесі былай құрылды:

Мəтін мазмұнын түсініп оқыңыздар.

жүктеу/скачать 2,56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: