Атты халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары 26 қазан 2019 ж

151
5. Buran, Ahmet, Dil İlişkileri ve Kavram Tercümeleri Üzerine Bir Değerlendirme, 
XII. Uluslararası KIBATEK Edebiyat Şöleni (Bakü-AZERBAYCAN, 10-17 Mayıs 
2006)’ne sunulan bildiri, s. 1-6.
6. http://www.suzlek.ru/pls/suzlek/phrase.show
7. Karaağaç, Günay, Dil, Tarih ve İnsan, Akçağ Yay. – Ankara 2002
8. Karahan, Leylâ, Türkçede Söz Dizimi, Akçağ Yay. – Ankara 2004
9. Möxemmediyev, M. G., Kratkiy Russko-Tatarskiy Slovar dlya Rabotnikov 
Torgovli (KRTS). – Kazan 1995
10. Safi yullina, F. S., “Tatar Télénéñ Sintaksik Tözéléşéne Başka Téllernéñ 
Te’siré”, 3. Uluslar Arası Türk Dil Kurultayı 1996, Ankara 1999, s. 973-985
11. Safi ullina, F. S. -K. R. Galiullin, Russko-Tatarskiy Razgovornik (RTR). – 
Kazan 1986
12. Saitov, Z. Z., Russko-Tatarskiy Razgovornik (RTR1). – Kazan 1983.
13. Türkçe Sözlük, 10. Baskı, TDK Yay. – Ankara 2005.
14. Veliexmetov, X. X. -R. X. Veliexmetov, Tatarça-Rusça-İngilizçe Süzlėk 
(TRİS). – Çallı 1992.
15. Yusupov, Ruzel, İkėtėllėlėk Hem Söylem Kulturası. – Kazan 2003
З.Н. Сейітжанов,
Əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті,
филология ғылымдарының докторы, профессор
(Қазақстан)
ҚАЖЫРЛЫ ҒАЛЫМ
Қазақ халқының ғасырлар қойнауынан тамыр тартатын елдік тарихын 
білудің бір жолы жылнама-тарихшылардың жазбалары арқылы жеткен мəлімет 
екені белгілі. Бірақ мұндағы деректердің артық-кем тұстары да болуы мүмкін. 
Осы ретте сол халықпен соқа басы, сойдақ тісі қалғанша бірге болып, аттың 
жалы, атанның қомында күн кешкен жыраулар мен ақындар шығармаларының 
мəні ерекше. Басқаша айтқанда, осы өнерпаздар шығармаларының өрім-өзегі 
не болғанын анықтау ел тарихынан тысқары тұрмасы анық. Себебі кез-келген 
жырау, ақын өз заманының шындығын жырлайды. Өз халқының жыртысын 
жыртады.
Ендеше «Халқына – қалқан, жауына – жасын» бола білген өнер иелерінің 
мұраларына енжар қарауға болмайды екен. Тебірентер сөз темір қақпаны аша-
тыны сияқты бұлардың мұрасынан халықтың өткенін, тарихын тануға, білуге 
болады. Бұл тұрғыдан келгенде XV-XVIII ғасырларды қамтитын жыраулар по-
эзиясы ілгерінді-кейінді əр қырынан əртүрлі деңгейде зерттеліп, жинақталуы 
жолында аз жұмыс атқармағаны аян.
Қазақ поэзиясының тарихилығы (историзм) – мəнді мəселе. Тарихи шындық 
пен көркемдік шындықтың, яғни жыраулар поэзиясының ара қатынасын ғалым 

152
Жұмат Тілепов көптен бері қаузап келеді. Оның «XVIII-ХІХ ғасырлардағы 
қазақ поэзиясының тарихилық проблемасы» деп аталатын кандидаттық онан 
кейін докторлық зерттеулері жазылды. Осы еңбектерінде ғалым ақын-жыраулар 
поэзиясындағы өмір шындығының көріністерін тереңдете пайымдап-бағалауға 
ден койған. Тарихи шындық пен көркемдік шындықтың арақатынасы қандай 
деген сауалға нақты жауап беріледі. 
Жыраулар поэзиясы болсын не ақындық туындылар болсын алғашқы 
бұлақ көздерін фольклорлық мұралардан тамыр тартып, біртіндеп жетіліп 
кемелденгені белгілі. Айталық Асанқайғы есіміне байланысты айтылған 
құтты қоныс іздеу сюжеті фольклорда халық арманынан туған көне сарын. 
Алайда осы жер-су мəселесі кейінгі жыраулар поэзиясының арқауына айна-
луы бекер емес. Өйткені жер-су тіршіліктің көзі екені мəлім. Сондықтан XV 
ғасырда өмір сүрген Асанқайғыдан бастап одан кейінгі жыраулар поэзиясын-
да көрініс табуы заңдылық. Сонымен, XV-XVIII ғасырлар поэзиясындағы үш 
тақырып (жер, су, қоныс) үздіксіз тілге тиек болып отырғаны дəлелденеді. 
Аталған тақырыпқа жалғас жырланатын мəнді мəселе – ел мен жерді қорғау. 
Елдік, ерлік проблемасы екенін зерделейді. Көтерілген тақырыптар қазақ 
поэзиясының саяси-əлеуметтік мəнін жоғарлата түскенін жүйелі саралайды.
Ғалым қазақ көркем сөз тарихының басында тұратын Асанқайғы 
шығармаларының негізгі түйіні – тыныш мекен, жайлы коныс іздеу. Бірі – 
халық арманнан туған Асан есіміне байланысты айтылатын фольклорлық 
мұра болса, екіншісі – жыраудың туындылары. Мəселен, «Жəнібек ханға 
Асанқайғының айтқаны» деген толғауы Еділ мен Жайықтың ел өмірінде ерек-
ше орны бар қоныс екенін айтады. Жырау қазақ ру-тайпаларының мекені 
болған қолайлы жер-суға баға бере келіп осындай мекеннен көшпеу керек 
екенін ел басшыларының назарына салады. «Қазақ поэзиясының көне тари-
хына көз салғанда айрықша назар аударар бір жай: сол поэзия тарландары – 
өздері өмір сүрген кездің ірі оқиғасын қай кезде де сырт қала алмаған» (Көне 
дəуірдегі қазақ əдебиеті. – Алматы,1983.), – деп жазады ғалым.
Қазтуған толғауларында жер-су, қоныс-мекен бүкіл ел тағдырымен бай-
ланысты жырланады. Басқаша айтқанда, ата-қонысынан айырылған елдің 
көңіл-күйі көрінеді жəне сол жерді мақтаныш ету сезімі басым екенін аша-
ды. Ғалымға тəн бір ерекшелік жыраулар поэзиясының тақырыптық-идеялық 
ерекшеліктерін тарихи дəлел-дəйекпен шегендеп отырады. Жер-су жайы Асан 
мен Қазтуғаннан кейінгі Доспамбет, Шалкиіз туындыларында жалғастық 
тауып, өз кезінің болмысына орай жырласатынын ескертеді.Бұл жыраудың 
мұралары халықтар арасындағы қақтығыс жəне басқа сан қилы себептермен 
бір қиырдан қиырға көшуге мəжбүр болған елдің мұң-наласын бейнелейтінін 
талдайды. Сонымен, Асан тұстас жəне одан кейін өмір сүрген жыраулар 
мұраларының дені қоныс-мекен, жер-суға байланысты болып келеді. Біреуінде 
жайлы мекен аңсау басым болса, біреуінде ата-қоныстан ауған елдің жан-күйін 
көрсету сарыны басым деген түйіндеуге келеді.

153
Ғалым ақын-жыраулар поэзиясында бұл мəселенің көтерілу себептерін 
ашады. Бір жағынан түрлі халықтар мен ру-тайпалық бірлестіктер арасындағы 
шабуыл шайқастардың кесірі болса, екіншіден – XVIII ғасырдағы саяси-
қоғамдық жағдайдың, анығырақ айтқанда жоңғар шапқыншылығының 
əсерінен жер-су мəселесінің қиындай, күрделене түскені дейді. Сондықтан 
Ақтамберді, Тəтіқара, Бұқарлар жер-су жəне ел басынан өткен ауыр күндерді 
халық тағдырымен байланыстыра жырлайды. Ақын-жыраулар атамекенді 
қорғауды да көтеріп отырған. Бұл тұстағы поэзияда ерлік, батырлықты 
мадақ етулеріне бір себеп жорық-жортуылдардың көптігі əсер еткен жəне 
жыраулардың əлеуметтік орындарына да байланысты болған. Өйткені ел ба-
сына күн туған қиын сəтте ақын-жыраулар да қарап отырмаған. Ел қорғауда 
басшылық еткен батыр, жауынгер болған. Сондықтан Доспамбет, Қазтуған, 
Шəгез, Жиембеттер жыраулық пен батырлықты ұштастыра білген. Елдің 
амандық-бүтіндігін ойлап, еліне қорған болатын азаматтарды аңсаған. Осыған 
орай ерлік-қаһармандықты жоғары бағалағанын жүйелі қарастырған.
XV-XVI ғасырлар поэзиясында жаугершілік-жорық кездеріндегі ел мен ер 
басынан өткен қысталаң-қиын кездің ауыртпалықтары қаға беріс қалмаған 
деген ой түйеді. Сондай-ақ жыраулар поэзиясының ерекшеліктерін ашады. 
Қазтуған, Доспамбет, Шəлгез толғауларында жалпылық басым болса, Жием-
бет, Марғасқа өлең-толғауларында жаулардың кімдер екені нақтылана түседі. 
Бұдан қазақ поэзиясының XV - XVI ғасыр тұсына қарағанда нақты тари-
хи оқиғаларды қамтуға ден қойып, жалпылық сипаттан арыла бастағанын 
байқатады.
XVIII ғасырдың басында жоңғар қалмақтары қазақ еліне басшылық 
əрекеттерін үдете түседі. Ер азаматтар алдында ел мен жерін азат ету міндеті 
тұрады. Сондықтан, осы кездің күрделі жағдайларына байланысты ел қорғау 
мен ерлік поэзиясының басты тақырыбына айналған. Ақын-жыраулар белгілі 
батыр, қайраткерлердің ерлік əрекеттерін шынайы жағдайда бейнелеп, олардың 
ерлік тұлғасын мүсіндеп, ел басына түскен ауыртпалықты жыр еткендеріне 
ден қояды. Жаугершілік заманның ойранына ұшыраған елді құтқарудың жо-
лын іздеп, азаматтарды ерлікке шақырады. Əсіресе, Үмбетей мен Бұқар жыр-
ларына тереңірек назар аударады. Сонымен бірге ішкі қайшылық, тартыстар, 
сəтсіздіктер де сырт қалмай, өмір шындығын сол қалпында жырлау басым 
болғанын нақты мысалдарға сүйене отырып талдайды.
XVIII ғасырдағы ақын-жыраулар поэзиясында насихат айтудан гөрі шы-
найы өмірдегі болып жатқан ерліктерді көрсетуге көбірек ден қойған. Абылай 
заманында жорық-жортуылдарға қатысқан Жəнібек, Сары, Баян, Бөгенбай, 
Қабанбай, Қазыбек т.б. сынды батыр аталады, ерліктері əр қырынан жырла-
нады. Жеңістің ынтымақ, бірлік арқылы келгеніне баға береді. XVIII ғасыр 
əдебиетінде ел қорғау мəселесі бүкіл қазақ халқы тарихымен жанасты, байла-
нысты жырланып поэзияның əлеуметтік-саяси мəні арта түскенін жан-жақты 
саралайды.

154
XV-XVI-XVIII ғасырлар аралығында қазақ поэзиясы əлеуметтік өмір 
шындығынан сырт қалмаған жəне ішкі тартыс, ал билеушілер мен бұқара 
арасындағы қайшылық, əлеуметтік теңсіздік пен əлдінің нашарға көрсеткен 
озбырлығын да сынап, шенеп отырған. Асаннан Шал ақынға дейінгі қазақ 
поэзиясын да ел билеушілермен жырау не ақын, батырлар арасындағы 
келіспеушілік орын алып отырғанын жоққа шығармайды. Батыр болмаса іс 
əрекеті жақпаған батырын қуғындау, елден шеттету поэзияда əлеуметтік 
теңсіздіктің бір көрінісі ретінде жырланады. Ақын-жыраулар рулық жүйені 
бүтіндігін қолдай отыра, көптің азға көрсететін зəбір-жапасын да бүкпей 
қызбалана отырып бейнелегенін де орынды ашады.
Ақын-жыраулар əркез өмір шындығына сүйене отырып адамның қоғамдағы 
орны, дəрежесі оның малына-байлығына да байланысты екенін айтады. 
Мəселен, Ақтамберді, Шал, Көтеш секілді ақындар əлеуметтік теңсіздіктің 
бетін ашып, бай адамдардың кедейлердің еңбегін шығармаларына арқау ет-
кен. Тіпті бұл үрдіс он тоғызыншы ғасыр поэзиясынан да көрініс тапқанын 
пайымдайды.
Енді бір кезекте ғалым ақын-жыраулардың кейбір өлең-толғаулары қайтыс 
болған адамдарға қарата айтылған дəстүрлі жоқтау үлгісіндегі туындылар 
болғанына назар аударады. Бұл ретте Бұқардың Бөгенбай, Қабанбай, Абылай 
туралы Үмбетейдің Бөгенбай туралы толғауларын ой елегінен өткізеді. Əсіресе 
Абылайдың хан сайлануы, жоңғарларға жасаған жорықтарын талдағанда тари-
хи құжаттар мен орыс ғалымдарының еңбектеріне табан тірей отырып, нақты 
дəлел-дəйектермен салыстыра отырып тексеру жүргізеді, ой сабақтайды. Со-
нымен он сегізінші ғасырда қазақ поэзиясында көп жырланған тақырыптың 
бірі-тарихи адамдардың іс-əрекеті мен тарихи оқиғалар екенін нақты дерек-
тер арқылы алға тартады. Басқаша айтқанда ақын-жыраулар шығармаларына 
сүйене отырып ой өрбітеді. Осы арқылы поэзиядағы историзм ұстанымының 
бұлақ бастауларын көрсетеді. Поэзияның тарихқа қатынасын бейнелеу əдіс-
тəсілдерін ашады.
Профессор Ж.Тілепов жыраулар поэзиясы жайында ғана қалам тербеп 
қоймай, əдебиет тарихының арғы-бергі мəселесі мен өнерпаздары жөнінде 
көптеген зерттеулер жазған. Мəселен, қазақтың ақындық поэзияның басын-
да тұрған Шал Құлекеұлынан бастап Тəтіқара, Көтеш, Қобылан, Абыл, Есет, 
Түбек, Өске, Махамбет, Шернияз, Иманжүсіп т.б. ақындар мұралары талданы-
лады, əр ақынға тəн басты ерекшеліктер көрсетіледі. Мəселен Шал ақынның 
бір қыры ұлттық поэзияда əйел-ана тақырыбын ел болумен байланыстыра 
жырлағанын айтады. Қобылан Бөрібайұлы өмірдің сан қилы құбылыстарын 
жіті бақылап көріп білгенін халық жадында қаларлықтай ақыл-нақыл сөздерге 
айналдыра білген. Түбек Байқошқарұлын өзі өмір сүрген заман мен ортаның 
шындығын айтқан, əділдік үшін күрескен, қарсылас ақындарға ыңғай таны-
тып, ырық бермейтін өнер иесі деп біледі. Ал, Өске Торқаұлы өлеңдерінде 
жоқшылыққа емес, тоқшылыққа есірген жандардың мінін беттеріне ба-

155
сып кісілік-азаматтықты ар тұтқан дейді. Ғалым Махамбет Өтемісұлы 
шығармашылығын қарасытырғанда өмір шындығын көркемдік шындыққа 
айналдыру мəселесіне көбірек көңіл қояды. Махамбет кейбір толғауларында 
Исатай мен Геке қолының шайқасы шынайы көрініс тапқанын аңғартады. 
Махамбет туындыларындағы тарихи шындықтың көрінуін басқа деректер, 
архивтік əдеби-тарихи құжаттармен салыстыра қарап нақтылай түседі. Кей-
де ақын мұрасында шамалы ауытқулардың кездесетінін айтып, оның себебін 
ашады, Исатайдың ерлігін, жорық-жортуылдарын бірде метафоралық, бірде 
символикалық тəсілді ұлғайған формада қолданып жаңа өрнек бере суреттегелі 
дəлелденген. Мұндай тəсіл Махамбетке дейінгі ақындарда кездеспеген деп 
тұжырымдайды. 
Махамбет шығармаларына тəн бір ерекшелік адамның түр-тұлғасын, іс-
қимылын бедерлеуде алмастыру əдісін көп қолданылатынына талдау беріледі. 
Осы арқылы қаһарманның кейіп-кеспірін айқындай түседі. Махамбет кіммен 
күресу керектігін жақсы білген. Сондықтан оның туындылары өздері бастан 
өткерген нақты жағдайлардың дерегіне байланысты туған жəне көтерілістің 
өлеңмен өрнектелген шежіресіндей əсер қалдырады деп түйіндейді. 
Шернияз Жарылғасұлын арынды ақын ретінде бағалай отырып, жемқор 
хош-сұлтандардың озбырлығын жалтақтамай-жалтармай бетіне айтатын 
нағыз от ауыз, орақ тілді ақын деп танылған. Суырып салма өнерге, сыл-
сықаққа алымдығын да атап өтеді. Зерттеуші Абыл Тілеуұлының бірнеше 
қырына тоқталады. Абылдың жырау, ақын, білімдар болғанына шығармаларын 
төселей отырып дəлелді пікір айтады. Біріншіден – жыршылық мектеп 
қалыптастырған белгілі жыршы десе, екіншіден – билік иелеріне арнаған 
өлеңдерінде шындықты шылиғырып тұрып бетке басатын, батыл ақын деп 
таниды. Сондай-ақ Абыл дін біліміне жетік болғанын оның «Араб əліппесі» 
атты өлеңін талдау арқылы пайымдайды. Бұл өлең көп үлгі-өнеге аларлық 
мəні терең туынды екенін тосрата түседі. Ақын шығармаларында Хиуа 
хандығының озбырлығыеа қарсы күрескен кіші жүз қазақтары батырларынын 
ерліктерін орынды бағалағанын еске салады. Абыл мұрасын тереңдете барлай 
отырып, өзіндік өрнегі бар талантты ақын деген байлам айтады. 
Профессор Жұмат Тілеповтың бір шоғыр мақала-зерттеулері «Таным мен 
талғам» атты еңбегінде топтастырылған. Мұнда қазақ халқының əдебиеті мен 
өнерін зерттеуге үлкен үлес қосқан, халқымыздың рухани өмірінде есімдері 
ерекше аталатын тұлғалар: М.Əуезов, З.Қабдолов, Е.Ысмайылов, С.Қирабаев, 
Ш.Сəтпаева, К.Кəкішев, З.Ахметов, Ə.Дербісəлин, Х.Сүйіншəлиев, Ə.Нас рым-
бетов, Ə.Қыраубаева т.б. белгілі оқымыстылардың еңбектері жайында терең 
тебіреніспен ой толғайды. Сонымен бірге əдебиеттің əртүрлі мəселелерін қан-
зайтын еңбектері де баршылық. Осылардың барлығын бір мақала көлемінде 
қарастыру мүмкін емес. Сондықтан біз тек жыраулар мен ақындар туралы 
жазған зерттеулерінің бастыларына ғана қысқаша тоқталумен шектелдік. 
Жұмат-ғылымның қиын жолын ақындықпен ұштастырып келе жатқан 
ғалым. Оның арыдан арна тартатын жыраулар мен ақындар поэзиясын зерттеуі 

156
бүгінгі ұлттық басын өткен даму жолын тани түсуге жол ашады, оның тари-
хын толықтыра түседі. Ғалымның тарихи-архивтік деректерге сүйене отырып 
жазған зерттеулерінің тың сипаты, тарихи-танымдық мəні зор. Қазақ рухани-
яты жайында талмай ізденіп, талғаммен сөйлейтін ғалымға мықты қажыр-
қайрат тілейміз.

жүктеу/скачать 1,94 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: