Атты І халықаралық конференция ЕҢбектері

202 
 
Онтология түсінігі  грек тілінен аударғанда онтос – жан,мән,мағына, логос -  білім дегенді 
білдіреді, яғни болмысты зерттейтін философиялық ілім. 
Техникалық  ғылымдарда  онтологияның  қолданылуының  негізгі  мәні    белгілі  бір  білім 
облысы  бойынша  мәліметтер  жиынының  барлығын  қамтитын  және  бөліктік 
формализацияны  концептуальді  сызбамен  көрсетуі.  Концептуальды  сызба  негізінде 
түсініктер жиыны + түсініктер жайлы мәліметтер (қасиет, қатынас, шектеу, аксиомалар және 
түсініктердің  бекітілуі,  бұл  ақпараттардың  барлығы  таңдалынған  пәндік  облыс  бойынша  
есептің шешілу процесін сипаттау үшін қажет) беріледі. 
Компьютерлік лингвистикамен айналысатын мамандардың арасында онтологияның нақты 
тұрақталынған  (классикалық)  анықтамасын  Губерт  ұсынды:  онтология  –  бұл  
концептуализацияның эксплицитті спецификациясы, мұнда концептуализация ретінде пәндік 
облыстың  объекттерінің  жиындары  мен  олардың  арасындағы  байланыстардың  сипатталуы 
түсініледі.  
Қазақ  тілінің  морфологиялық  ережелерінің  онтологиялық  модельдері  онтологияны 
құрудың негізгі ережелеріне сай құрылады, бірақ та білімді ұсыну тілі ретінде семантикалық 
гиперграф  алынады.  Осы  формализм  онтологияны  семантикалық  гиперграф  түрінде 
бейнелеуге мүмкіндік береді:  О (X, R, I), мұндағы X  – пәндік облыс түсініктерінің  жиыны 
(гиперграф  төбесі),  R  –  түсініктер  арасындағы  қарым-  қатынастар  жиыны  (гиперграф 
доғалары мен қабырғалары), ал I – осы пәндік облыстағы түсініктер мен қарым- қатынастар 
аттарының жиыны. 
Семантикалық  гиперграф  арқылы  түбір  сөздерге  жалғаулар  мен  жұрнақтарды  қосу 
ережелері  формалданады.  Гиперграфтар  негізінен  алғанда  көп  өлшемді  құрылым  болып 
табылады.  Бірақ  көптеген  жағдайда  бір  өлшемді  құрылымдарды  пайдаланған  тиімді  болып 
жатады.  Сондықтан  да  көп  өлшемді  графтар  құрылымындағы  ақпараттың  бір  өлшемді 
құрылымға  өткені  біз  үшін  қажет.  Графтарды  бірөлшемді  құрылым  ретінде  бейнелеу  үшін 
сызықтық  жақшалық  жазбаларды  қолдануға  болады,  яғни,  гиперграфтарды  жолдар  түрінде 
бейнелеу [3]. Онда гиперграфтың төбелері ашылған және жабылған дөңгелек жақша түрінде 
бейнеленеді.  Гиперграфтар  мен  олардың  сызықтық  жақшалық  жазбалары  арасында  тығыз 
біртипті  өзара  байланыс  бар.  Сызықтық  жақшалық  жазба  қандай  да  бір  гиперграфты 
толықтай  тексеріп,  айналып  өткеннен  кейін  жасалынады.  Графтар  мысалы  және  оларға 
сәйкес келетін сызықтық жақшалық жазбалардың мысалдары сурет 1-де көрсетілген. 
 
 
 
Сурет 1. Сызықтық жақшалық жазба түрлері 
 
Қазақ  тілінде  9  сөз  табы  бар.  Олар:  зат  есім,  сын  есім,  сан  есім,  етістік,  есімдік,  үстеу, 
одағай,  шылау,  еліктеу  сөздер.  Төменде  осы  сөз  таптарының  онтологиялық  модельдері, 
сызықтық  жақшалық  жазба  арқылы  алынған  формалды  ережелер  көрсетіледі,  ол  ережелер 
қазақ тілінің сөздерін тудыру үшін қолданылады.  
Сурет 2-де зат есімнің онтологиялық моделі көрсетілген. 

203 
 
 
 
Сурет 2. Зат есімнің онтологиялық моделі 
 
Формалды ережелер төмендегідей болады: 
((зежа01))!ат0 
((зежа01)ның)!іл 
((зежа01)ға)!ба 
((зежа01)ны)!та 
(зат есім,жанды, 01 дауысты)! атау септік 
((зат есім,жанды, 01 дауысты)ның)! ілік септік 
((зат есім,жанды, 01 дауысты)ға)! барыс септік 
((зат есім,жанды, 01 дауысты)ны)! табыс септік 
 ((бала)) 
((бала)ның) 
((бала)ға) 
((бала)ны 
 
Сурет 3- те сын есімнің  онтологиялық моделі көрсетілген.  
 
 
Сурет 3. Сын есімнің онтологиялық моделі 
 
Сын есім үшін формалды ережелер:  
((сы011р)рақ)!сыса 
сын есім, дауысты, рақ жұрнақ  (ақылды)рақ – «умнее» 
((сы014л)лау)!сыса 
салыстырмалы шырай 
(ақылды)лау – «умнее» 
өте ақылды – «очень умный» 
((сы01)ның)!іл 
сын есім, ілік септік 
(ақылды)ның –  «умного» 
((сы01)мын)!жк11 
сын есім, І-жақ жіктік жалғау 
(ақылды)мын – «я умный» 
((сы01)сың)!жі22 
сын есім, ІІ-жақ жіктік жалғау  (ақылды)сың – «ты умный» 
 
Сурет 4- те сан есімнің онтологиялық моделі көрсетілген. 
 

204 
 
 
 
Сурет 4. Сан есімнің онтологиялық моделі 
 
Сурет 5- те есімдіктің онтологиялық моделі көрсетілген. 
 
 
 
Сурет 5. Есімдіктің онтологиялық моделі 
 
Сурет  6-  да  етістіктің  онтологиялық  моделі,  сонымен  қатар  сурет  7-  де  қазақ  тіліндегі 
«тара»  етістігінің  оның  жаңа  сөзжасамдарын  жасауға  мүмкіндік  беретін  семантикалық 
гиперграф түрінде бейнеленуі көрсетілген. 
 

205 
 
 
 
Сурет 6. Етістіктің онтологиялық моделі 
 
 
 
Сурет 7. Семантикалық гиперграф түрінде бейнеленуі 
 
Жоғарыда  көрсетілген  етістіктен  етістік  формаларын  [4]  тудыруды  бейнелейтін 
семантикалық  гиперграфты  сызықтық  жақшалық  жазба  арқылы  бейнелейтін  болсақ 
төмендегідей формалды ережелер шығады:  
 
((ет01нг)с)!ое 
(((ет01нг)с)тыр)!өг 
((((ет01нг)с)тыр)ыл)!ые 
((((ет01нг)с)тыр)у)!қа 
((((ет01нг)с)тыр)т)!өг 
(((((ет01нг)с)тыр)т)қыз)!өг 
(((ет01нг)т)қалы)!өк 
(((ет01нг)т)қанша)!өк 
(((ет01нг)т)а)!ок 
(((ет01нг)т)у)!қа 
((ет01нг)л)!ые 
(((ет01нг)л)ды)!өе 
 

206 
 
((((ет01нг)с)тыр)ғыз)!өг 
(((ет01нг)с)ын)!өз 
(((ет01нг)с)па)!бз 
(((ет01нг)с)ты)!өе 
(((ет01нг)с)қан)!өе 
(((ет01нг)с)атын)!өе 
(((ет01нг)с)ар)!ке 
(((ет01нг)с)пақ)!ке 
(((ет01нг)с)ып)!өк 
(((ет01нг)с)қалы)!өк 
(((ет01нг)с)қанша)!өк 
(((ет01нг)с)а)!ок 
((ет01нг)т)!өг 
(((ет01нг)т)ыл)!ые 
((((ет01нг)т)ыл)ма)!бз 
(((ет01нг)т)па)!бз 
((((ет01нг)т)па)у)!қа 
(((ет01нг)т)тыр)!өг 
(((ет01нг)т)қыз)!өг 
((((ет01нг)т)тыр)т)!өг 
((((ет01нг)т)тыр)ғыз)!өг 
((((ет01нг)т)қыз)дыр)!өг 
((((ет01нг)т)қыз)ғыз)!өг 
(((((ет01нг)т)тыр)т)қыз)!өг 
((((((ет01нг)т)тыр)т)қыз)дыр)!өг 
(((((ет01нг)т)қыз)дыр)т)!өг 
 (((ет01нг)т)ты)!өе 
(((ет01нг)т)қан)!өе 
(((ет01нг)т)атын)!өе 
(((ет01нг)т)ар)!ке 
(((ет01нг)т)пақ)!ке 
(((ет01нг)т)ып)!өк 
(((ет01нг)л)ған)!өе 
(((ет01нг)л)атын)!өе 
(((ет01нг)л)ар)!ке 
(((ет01нг)л)мақ)!ке 
(((ет01нг)л)ып)!өк 
(((ет01нг)л)ғалы)!өк 
(((ет01нг)л)ғанша)!өк 
(((ет01нг)л)а)!ок 
(((ет01нг)л)ма)!бз 
((((ет01нг)л)ма)с)!ое 
((ет01нг)н)!өз 
(((ет01нг)н)ды)!өе 
(((ет01нг)н)ған)!өе 
(((ет01нг)н)атын)!өе 
(((ет01нг)н)ар)!ке 
(((ет01нг)н)бақ)!ке 
(((ет01нг)н)ып)!өк 
(((ет01нг)н)ғалы)!өк 
(((ет01нг)н)ғанша)!өк 
(((ет01нг)н)ба)!бз 
(((ет01нг)л)а)!ок 
((ет01нг)ма)!бз 
((ет01нг)у)!қа 
((ет01нг)ды)!өе 
((ет01нг)ған)!өе 
((ет01нг)йтын)!өе 
((ет01нг)р)!ке 
((ет01нг)мақ)!ке 
((ет01нг)п)!өк 
((ет01нг)ғалы)!өк 
((ет01нг)ғанша)!өк 
((ет01нг)й)!ок
 
 
Осы формалды ережелердің көмегімен қазақ тіліндегі етістіктерден етістіктің 75-ке жуық 
жаңа сөзжасамдарын тудыруды автоматтандыруға болады.   

жүктеу/скачать 8,57 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: