Атты республикалық ғылыми-әдістемелік конференция материалдары
жүктеу/скачать 3,96 Mb. Pdf көрінісі
|
{CF395923-CB60-413E-9F69-F9338E1D4631}
| Талдықыстау, Болысқыстаған, Атабайдың Қаратерегі, Сарқанның Орағашы, Құлтуманың
шілігі т.б. басқалармен шатастыруға болмайтындай, нағыз қазақы құдықтар, қыстаулар, теректер, шіліктер екенін қиналмай танимыз [2, 234]. Біздің Петропавлда халық топонимикасы да ерекше тараған. Сонымен қатар ол қаланың кең аумағын да, шағын объектілерін де қамтиды: Жұмысшы, Былғары зауыты, Заречный, Солтүстік шағын аудандары. Жеке атаулар ұрпақтан ұрпаққа беріліп, жүздеген жылдар жадында сақталады, бірақ аз өмір сүргендері де бар. Ежелгі және солтүстік халық топонимі - қалада болған тайга аңшыларының факториясы. Ол XIX ғасырдың ортасынан 1934 жылға дейін болған. Мұнда аң терісін (ақ түлкі, бұлғын, тиін және т.б.), сондай-ақ тайгалық аңның терісін (аю, сілеусін, қасқыр, түлкі және т. б.) айырбастау және сату үшін келген ханты-мансиялық аңшыларды қабылдады. Сол факторияның іздері Булаев тас жолы бойында жыртылды және орман алқабының жасыл желектері жайқалып өсті. Мещанский - "мещанин" сөзінен, яғни "қала тұрғыны" дегенін білдіреді. XIX ғасырда Мещан орман қазіргі ЖЭО-2-ге жетті. Қазір мұнда жаңа үйлер, ғимараттар бой көтерді. Жұмысшы кенті. Вокзалдың алдында, жол жүру жолдары мен қамыс батпақтарынан кейін Жұмысшы кентінің төрт қысқа көшелері орналасқан. Негізінен, онда темір жол торабының білікті кадрлары: паровоз жүргізушілері, кондукторлар, мамандар мен жұмысшылар қоныстанды. Соғыс жылдарында (1941-1945 жж.) елдің батыс аудандарынан көшірілген қоныс аударушылардың келуі есебінен жұмысшы кенті аса қарқынды өсіп, кеңейді. Бүгінгі күні Жұмысшы кенті 1936 жылмен салыстырғанда он есе өсті. Ұшқыш- ғарышкер, екі мәрте Кеңес Одағының Батыры В. А. Шаталов сол ауданда туып, соғыс жылдары оқыды. Есілдің сол жағалауы да зерттеуден тыс қалған жоқ. Мұнда екі поселкі: Былғары зауыты және Заречный орналасқан. Сол жағалаудағы алғашқы қоныстар-маусымдық жұмысшылары болды. Олар жергілікті кәсіпкерлерге жалданып, көлдердің және су құймалардың суық суында, жүн, ішектерді, қойлардың терісін және мал шаруашылығының басқа да өнімдерін жуумен айналысты. Артель жұмысшылары уақытша салған қораларда, жер үйлерде, шалаштарда көктемнен бастап күзге дейін тұрды. Ал кейбіреулері осы жерде тұрақты тұруға жайғасты. Мұнда бір мезгілде мал сою, сабын қайнататын жұмысшы адамдардың ондаған қоныстары пайда болады. 1834 жылы Зенков Былғары зауыты құрылысының басталуымен тұрақты тұрғын шағын аудан пайда болды. Заречный да жартылай салынған жер үйлер мен қаланың лас, шеткері, қара түкпірлері негізінде пайда болды. Оны қылмыстық-арестандық элементтердің жер аударылып келіп қонысы деп атай бастады. ХХ ғ. 30-40 жылдарына дейін мұнда баспанасыз, құжатсыз, тақыр кедейлер тұрды. Кейіннен әскери команданың казармалары мен қамаудағыларды ұстау аймағы, офицерлік және басшы құрамның үйлері шағын ауданға айналды. Қаланың кейбір атауының тарихы ерекше. Черемушки. Мәскеуден әкелінген термин. Соғыстан кейін бұрынғы елдің астанасында халықты тұрғын үй құрылысына тарту идеясы пайда болды. Мәскеуліктердің бұл идеясын көптеген қалалар қолдады. Петропавлда осындай халық құрылыстары пайда болды. Қазір олар қала тұрғындарына қызмет етеді, "хрущевкалар"деп аталады. Жергілікті "Черемушки" ауданы — Интернационал көшесінің бас жағында, № 2 орта мектептің маңында орналасқан. Молодежный-құрылыс училищелерінің түлектерімен салынған өздері тұратын үйлердің тобы. Жамбыл көшесіндегі бұл үйлерде осы күнге дейін тұрғындар өмір сүруде. Бензострой - бейресми атау. Ол қаланың шығыс бөлігіндегі темір жол бойындағы бірнеше көшелерді біріктіреді [3, 1]. Көлдердің атауларында түркі және славян гидронимдері басым. Гидроним – гректің hydor - су деген сөзі, яғни су нысандарының атауы. Солтүстік Қазақстан облысында 3 мыңнан астам көл бар, олардың алаңы 4800 шаршы километр. Облыс аумағының 3,9 пайызын алып жатыр. 202 Көбіне оларда жаратылыс ерекшіліктеріне қарай көл, өзен атауына байланысты топонимдер жиі кездеседі: Ақбаскөл, Ақжанкөл, Арқакөл, Батпақкөл, Бекболаткөл, Бөрінің көлі, Жалғызкөл, Жаншора көлі, Жаңакөл, Жаркөл, Жекекөл, Кінкенекөл т.б Бұдан басқа, шамамен ХVІІІ ғасырдың екінші жартысында орысша аталғандар: Горькое, Соленое, Пестрое, Кривоозерное, Питное, Широкое. Кейде кісі аттары көрініс береді: Илиханов, Пономарев, Шитов, Марошкин, т.б. Өсімдіктер мен жануарлардың атауымен аталған көлдер жиі кездеседі: Текекөл, Камышное, Рогозянка, Волчье, Собачье, Кобылье, Қоянды көл. Солтүстік қазақстандық көлдердің орташа аумағы бір шаршы километрге тең – мұндай су көздері 10 пайыздай. Аумақтары 750,3 шаршы километрден 29,8 шаршы километрге дейін бірте-бірте кеми беретін кейбір көлдердің тізімі: Сілетітеңіз, Әлкен Қараой, Шағалалытеңіз, Теке, Кіші Қарой, Қалибек, Имантау, Алабота, Қақ, Әлкен Торанғұл, Меңгесер, Шалқар, Становое. Айдындардың тереңдігі әртүрлі. Мәселен, Шалқардың тереңдігі 15 метр. Жақсы Жалғызтау — 10,3метр, Имантау — 10, Меңгесер 0,8 метр, Көпшілігінің тереңдігі — 1,5-2,5 метр. Су көлемі айдынның аумағына, тереңдігіне және жыл мезгіліне байланысты. Осы көрсеткіш Шалқар көлінде орта есеппен 267,0 миллион текше метрді, Меңгесерде 16,4 миллион текше метрді құрайды [4, 1]. Көлдер қамысқа, су өсімдіктеріне, шымтезек шөгінділеріне бай. Жаманкөл, Меңгесер, Снежинка-Кривое көлдерінде емдік лай бар. Жер-су атаулары – халық қазынасы, өткен өмір айнасы. Халқымыздың “Өткеніңді білмейінше, болашағыңды болжай алмайсың” деген сөзі тегін айтылмаған. Тұңғыш Президентіміздің «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласында көтерілген «Туған жер» бағдарламасы арқылы шынайы патриотизмді қалыптастыру болып табылады. Елбасымыз қазақ тілді бұқаралық ақпарат құралдары басшыларымен сұхбатында: «…Қазақта «Жеріңнің аты-еліңнің хаты» деген сөз бар. Халық жерге ат қою арқылы елінің тарихын да жазып отырған. Тәуелсіз мемлекеттің бір белгісі оның ұлттық нышандары десек, сол ұлттық нышандар елді мекендердің, көшелердің, алаңдардың аттарынан да көрініп тұруға тиіс…», – деген сөзі көңілімізден шыққаны хақ. Пайдаланылған әдебиеттер: 1 Ибраева А.Ғ., Мәлікова С.З., Тайшыбай З.С., Өлкетану. Солтүстік Қазақстан облысы. – Астана: Арман - ПВ баспасы, 2018. –192 б. 2 Ахметжанова Г., Мәлікова С., Оспанов К., Тайшыбай З. Атамекен атаулары, издательство Северный Казахстан. – Петропавл қ., 2015. – 338 б. 3 polis.mypiter.kz/blog/istoria 4 https://el.kz/kz/news/archive/content-12129 5 Қалиев Ғ.Тіл білімнің терминдерінің түсіндірме сөздігі. – Алматы:Сөздік-словарь, 2005. – 439 б. 6 Дияров Б.Қазақ топонимдерінің типтік үлгілері. – Астана, 2013, – 19б. 7 Жанұзақ Т. Тарихи жер-су аттарының түптөркіні. – Алматы: Сөздік-словарь ЖШС, 2010. – 354б. ӘОЖ 821.512.122 ЕСМАТОВА МЕҢДІҚЫЗ ТІЛЕУЖАНҚЫЗЫ МАКАШЕВА СӘУЛЕ МЫРЗАБЕКОВНА М.Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті Петропавл, Қазақстан Saule_95_5@mail.ru жүктеу/скачать 3,96 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|