Қазақ әдеби тілінің қалыптасып, даму тарихы. Оны классификациялаудағы көзқарастар

• Ғалымдар: Ғ.Мұсабаев, Б.Кенжебаев, Ә.Марғұлан әдеби тіл тарихы көне дәуірден басталады. Орхон-Енисей депжүрген көне түркі жазба нұсқаларының қазақ халқына немесе қазақ халқын құрған кейбір ру-тайпаларға тікелей қатысы бар, сондықтан жазба әдебиетімізбен бірге қазақ әдеби тілінің тарихын V ғасырдан бастау керек дегенді айтады.

3. С.Аманжолов, Н.Сауранбаев, І.Кеңесбаев, Қ.Жұбанов: «ХІХ ғасырдың ІІ жартысына дейін, Абай дәуіріне дейін, қазақтың өзіндік жазба әдебиеті болған жоқ. Сондықтан белгілі нормаға түскен жүйелі әдеби тілі де болған жоқ. Қазақ әдеби тілінің қалыптасуы Абай, Ыбырай творчествосымен тығыз байланысты. Әдеби тіліміздің тарихын ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастау керек», – дейді.

4. Т.Қордабаев кеңестік кезеңнен бастауды ұсынады.

Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығының студенттеріне арналған

ХІХ ғасыр әдебиеті;

Көне дәуір(V–ХІV ғғ.) – қазақ қауымының рулық-ұлыстық дәуірі;

Кеңестік дәуірдегі әдебиет.

ХХ ғасыр басындағы әдебиет;

Хандық дәуір (ХV–ХVІІІ ғғ.) – қазақтың төл әдебиетінің басты шағы;

Әдеби тіл – халықтық, ұлттық мәдениет формаларының белгілі бір көрінісі, әдеби тіл әрбір халықтың өзі жасап отырған дәуіріндегі қоғамдық-экономикалық, саяси-шаруашылық өмірімен тікелей байланысты.

Әдеби тіл әрдайым өзгеріп отырады. Ол өзінің өмірінде көптеген күрделі де сан салалы жолдардан өтеді, сондықтан оны тек қана тарихи тұрғыдан алып қарау керек.

Ұзақ жылдар бойына ол жайлап өзгереді, біртіндеп қалыптасады.

а) қазақ халқының ұлттық дәуірге дейінгі әдеби тілі;

ә) қазақ халқының ұлттық дәуірдегі әдеби тілі;

Осындай ішкі өзгерістеріне байланысты әдеби тілдің өзгеру, толысу, жетілуін дәуірге



бөлуге болады.

Бұдан соң кезеңге

бөлуге болады:

Әдеби тілдің қалыптасу жолдары.

Оған әсер ететін факторлар.

Басқа да қоғамдық құбылыстар сияқты жалпы әдеби тілдің туу тарихы, қалыптасу, даму тарихы болады.

Әдеби тіл белгілі бір халықтың қоғамдағы адамдардың бәріне түсінікті, ортақ қатынас құралы болғандықтан, оның туып, қалыптасуы, дамуы сол халықтың тарихымен тығыз байланысты.

Сондықтан да дүниежүзіндегі әртүрлі әдеби тілдер бірдей, бір кезеңде, бір жолмен, біркелкі қалыптасқан жоқ.

Дегенмен,

Дегенмен әдеби тілдің қалыптасуында белгілі бір халыққа әдеби тіл болып қызмет ете алуында көптеген әдеби тіл арасында кейбір ұқсастық, ортақ жайлар бар.

• Әдеби тілдің белгілі халықтың бір тобы ғана сөйлейтін бір ғана диалектінің негізінде қалыптасуы;

Жазба әдебиет дамып, түрлері көбейді

Қоғамдағы демократиялық бағыттағы сыншыл реализм әдебиеті тілді жаңаша пайдалануды талап етті. Бұл – тілді жаңа сатыға көтеретін екінші фактор

Әдебиеттің тақырыбы кеңеюіне байланысты тілде сапалық өзгеріс болды. Бұл – тілді жаңа сатыға көтеретін үшінші фактор

Тілдің қызмет аясы кеңейіп, публицистикалық, ғылыми шығармалар туды. Бұл – тілді жаңа сатыға көтеретін төртінші фактор

Әдеби тіл эволюциясының жаңа сатыға көтерілуіне себепкер болатын алғышарттар жасалынды. Бұл – тілді жаңа сатыға көтеретін бесінші фактор

• Тапсырма:
• Қазіргі қазақ әдеби тілінің әлеуметтік қызметінің артуына қандай жағдайлар ықпал етті? Санамалап көрсетіңіз.