|
Мәтінтану бойынша филологиялық ізденістер
|
бет | 12/71 | Дата | 12.04.2023 | өлшемі | 1,45 Mb. | | #81809 |
| Байланысты: жауаптарыМәтінтану бойынша филологиялық ізденістер
https://dokumen.pub/9786010408135.html
Қазіргі кездегі ғылыми жүйеден филология өз орнын анықтап алған, ол жан-жақты әрі жедел дамып келе жатқан көптеген ғылыми салалар дан тұрады. Жалпы алғанда, филологияны негізгі зерттеу нысаны мәтін (textus – өрілу, байланысу) болып табылатын гуманитарлық ілімдер кешені деп түсіну қалыптасқан. Оның құрамында мәтінтану, әдебиеттану, тілтану, аударматану, деректану, журналисти ка сияқты жалпы ғылыми арналармен бірге семиотика, риторика, мәтін теориясы, герменевтика, мотивология, поэтика, стилисти ка, когнитивтік лингвистика, құжаттану деп аталатын жеке ғылыми пәндер де бар. Филологияны белгілі бір халықтың әдебиеті мен тілін зерттеуге арналған ғылым деп қана санайтындар да болған. Кең тұрғыдан алғанда, бұл ілімдерді адамзаттың рухани болмысының тарихы мен теориясын зерттейтін ғылымдар циклі деп бағалаудың қажеттілігін ұсынып жүргендер көп. Осының бәрі филологияны жалпы және жеке деп үлкен екі топқа бөліп қарастыруға негіз болып отыр. Жалпы филология мәтіннің барлық түрлерін зерттесе, жеке филология бір тілдегі немесе бірне ше туыстас тілдегі мәтіннің жалпы және жеке аспектілерін зерт теудің жиынтығынан тұрады. Филология ғылымдары арасында тұрақты табиғи байланыстар бар, олардың өзара қарым-қатынасы жан-жақты және өте күрделі, олардың көбі сырт көзге бірден байқала бермейді, сондықтан филологиялық зерттеу төзімділікті, көп еңбектенуді, мол білім мен білікті, уақыт параметрлеріне сәй кес ғылыми түрде ойлап үйренуді талап етеді.
Мәтінді қабылдау, түсіну, тану және оны филологиялық тұрғыдан талдау, талқылау (интерпретация) мен бағалаудың ғасырлар бойы қалыптасқан ұстанымдары, ережелері, қағидаттары бар, болашақ филологтың олармен жүйелі түрде таныс болуы – кәсіби біліктілікке жетелейтін жол.
Филологиялық білімнің негізгі түп қазығы мәтін туралы іргелі, жүйелі ғылыми ақпарат пен құзырлы білік екені мойындалған. Сонымен қатар мәтін – тұтасқан және мағыналық тұрғыдан бірбірімен тығыз байланысты сан түрлі бөліктер (сөз, тіркес, сөйлем, фрайм, концепт) бірлігі деген анықтамаға ден қойған артық емес. Мәтін және онымен өте тығыз байланыста қолданылатын дискурс ұғымы төңірегінде талай пікір таластар туындаған, қазір бұл терминдердің арақатынасын, байланысын айқындау жөнін де арнайы зерттеулер жүргізілуде. Ұзақ уақыт бойы мәтін жазба ескерткіштерге ғана тән деген түсінік басым болып келді, сондықтан оны зерттеу көбінесе тарихи-филологиялық әдіспен жүргізілген. Оның тарихы әріден басталады. Мысалы, ежелгі Александрия ғылыми мектебі мәтінді арнайы зерттеудің мынадай төрт аспектісін бөліп көрсеткен: 1) шығарманы үндестік ережелеріне, көркемдігіне сай мәнерлеп оқуға үйрету арқылы таныту; 2) мәтіндегі орын алған олқылықтар мен кемшіліктерді түзей білу; 3) ондағы комментарий қажет ететін нәрсенің бәрін түсіндіре білу; 4) әрбір мәтіннің мазмұны мен пішініне сай орнықты және тиесілі баға беруге дайындық жасау түрлері.
Осындай көзқарастар негізінде қалыптасқан классикалық филологияда мәтінтанудың өзіндік қағидалары пайда болды, олар негізінен үш бағытта өрістеді. Біріншісі – мәтіннің пайда болуының нақты жағдайлары мен оның авторының ниетін, ойларын анықтайтын нақты мәліметтер жинау, мәтіннің кімге арналғанды ғын айқындау, мазмұнын, жалпы және жеке қасиеттерінің сипатына қарап өзіндік пішінін айқындау болды. Екінші бағыт жеке мәтіннің белгілі бір әдеби-мәдени ортаға кірігуін, оның өзі сияқты басқа мәтіндермен байланысын зерттеуге ден қойды. Жалпы тарихи жағдайдың, білім мен ғылымның дамуының мәтінді түсіну мен бағалаудағы орны мен әсер-ықпалын қарастыру үшінші бағыттың еншісіне тиген. Уақыт өте келе аталмыш бағыттар өсіп, өркендеп, әртүрлі ғылыми салаларға айналған. Филология ның тарих және мәдениеттануға тығыз байланыстылығы жекеле ген пәнаралық ғылымдардың дамуына түрткі болған. Солардың бірі палеография, ол – жазу үлгілерінің қалыптасуы мен дамуын, мәтіннің тарихи негізін, оны жазғандардың ерекше мәнері мен машығын анықтайтын арнайы тарихи-филологиялық пән. Көне түркі әдеби ескерткіштерінің мәтіндерін, орта ғасырлардағы қол жазбаларды ғылыми айналымға толықтай қосу үшін Қазақстанда палеографияның дамуына жағдай жасау керек болар.
Деректану болса – ақпараттық сипаты бар мәтіндерді жүйелеу мен айналысатын тарихи-филологиялық пән. Қазақы әртүрлі ше жірелердің, тағы басқа фольклорлық негіздердің деректік құн дылығын, ақпараттың негізін анықтауда деректанушылар жақсы еңбектеніп жүр, көркем мәтіндегі осы негіздерге баса назар ауда рудың қазіргі кезде ерекше маңызды екендігі даусыз.
Герменевтика – пәнаралық зерттеулер жүйесі, ол көзге көріне бермейтін мәтінаралық байланыстарды, мәтін ішіндегі элемент тердің әр қилы қатынастарын арнайы герменевтикалық шеңбер арқылы қарастырады, мәтіннің ішкі структурасының сырларын ашуға тырысады, оның өмір сүруінің сыртқы жағдайларын ай қындау үшін әлеуметтану, психология сияқты ғылымдардың же тістіктеріне сүйенеді.
Қазіргі кездегі мәтінтануда өзіндік ғылыми мақсат-мүдделері айқындалған мынадай филологиялық бағыттарда қарқынды зерт теулер жүргізуде: структуралық, семиотикалық, семантикалық, стилистикалық, прагматикалық, тарихи-мәдени мәтін компози циясы, т.б. Бұлардың дені қазіргі ақпараттық тасқындар жүйесін де мәтіннің орны мен қызметін жаңаша бағамдауға ұмтылуда.
Мәтін түрлерінің арасындағы байланыс деңгейлерін анық тайтын көрсеткіштерді жете білу өте маңызды.
Кеңістіктер мен уақыттарды оңтайлы байланыстыруға жету үшін сөйлеуді жазу арқылы рәсімдеуге қол жеткізу адамзат тарихындағы аса елеулі оқиға болды. Ендігі жерде жазба мәтін әртүрлі буын өкілдерінің бір-бірімен араласуына, білім мен ақ парат алмасуына кең мүмкіндік ашты. Қазіргі техникалық даму ғасырында адамзат ақпарат таратудың ұялы телефон, теледидар, радио, ғаламтор сияқты түрлерін үздіксіз пайдалануда, бұлардың бәрі дерлік негізінен дыбысталған, естілген, жазылған, оқылған немесе ауызекі (айтылған) мәтінді хабарлама, ақпарат ретінде та ратумен айналысады. Мәтіннің ақпараттық тығыздығын арттыру және аз уақыт аралығында көп мағлұмат беріп үлгеру үшін неше түрлі амалдар ойлап табылуда, бірақ жай рецепторға мұндай мә тіндерді қабылдау мен түсіну оңай емес, сондықтан бұқаралық ақпарат құралдары үшін осы ақпаратты талдайтын, түсіндіретін жазба мәтіндерді іздеп табу қажет болады. Қазіргі кезде ауызша айтылған сөзді жазба мәтінге айналдыратын компьютерлік бағ дарламалар бар, олар арнайы жазу тілін қолданады, яғни мәтін тудырудың амал-тәсілдері көп-ақ.
Осы тұста тағы бір назар аударатын түйткіл бар. Суретшінің картинасы, балетмейстер қойған спектакль, музыканттар орын даған симфония да адамдар арасындағы қарым-қатынастың ар найы түрлері ғой, бірақ оларды мәтін деп қабылдаудың қисыны, реті, жөні, орны бар ма екен? Осыған байланысты неміс ғалы мы А. Бектің (1785-1867 ж.) мына бір пікірі назар аударт ады: «... Филологқа Платон сияқты пәлсапа соға беру жараспайды, бі рақ ол Платонды түсінуге міндетті». Мұның бәрін әр өнер мен ғы лым тілін сөйлеу тілі арқылы нормалауға тырысудан туындаған әрекет деп қабылдаған дұрыс болар. Жазба мәтіндердің ұлттық әдеби тілдің қалыптасуына, дамуына ерекше әсер еткені белгілі, сондықтан әрбір әдеби мәтіннің ұлттық тілдің өмір сүруінің тари хи формасының үлгілі түрі екенін ұмытпау керек. Жазба мәтіннің белгілі бір тәртіппен, ретпен орналасқан таңбалар мен белгілер жүйесі екеніне мән беріп зерттейтін ғылым семиотика деп ата лады, оның негізгі мақсаты – әрқилы мәтіннен ақпараттық мәні бар кодтар мен белгілерді тауып, олардың қызметін, мән-мағына сын зерттеп, яғни мәтіндегі конвенционалдықты, бағыттылықты, стильдік ұйымдасуды, коммуникативтік астарлы мағыналарды анықтаумен айналысады.
Мәтінтанудағы арнайы ғылыми зерттеулер көне үнді және ежелгі қытай филологиялық дәстүрлерінен бастау алады. Олар мәтіндегі жазудың түріне, этимологиясына, дыбысталуына ерек ше назар аударған, мәтінді түсінікті етіп жазу шарттарын қарас тырған. Аристотель «Поэтика» және «Риторика» атты трактатта рында мәтін арқылы ойды өрнектеуге көмектесетін ең қажет де ген тілдік құрылымдарды анықтады, мәтіннің басы мен соңының арасындағы басты бөліктерді атап көрсетті, ал оның ізбасарлары бөліктердің санын сегізге дейін жеткізді, осыдан кейін мәтінді әр қилы тануға бағытталған грамматика, диалектика, риторика атты үш ілімнен құралған тривиум өнімді жұмыс істей бастады, олар дың жолын жалғастырушылар қазір де бар.
Қайта өрлеу заманында Э. Роттердамский, Макиавели атты ғалымдар өздерінің филологиялық трактаттарында әр тілдегі мәтіндер арасындағы байланыстарды анықтау үшін аударма мәтіндерді түпнұсқа мәтінмен салыстыра зерттей бастады.
Ағартушылық кезеңде Декарт, Лейбниц, Ньютон сияқты атақ ты ойшылдар жасанды тіл арқылы көпшілікке ұғымды болатын мәтін құрудың жолдарын іздеуді мақсат тұтты.
К. Лонсло мен Арно деген ғалымдар «Логика» (1662) атты ең бегінде мәтінді дұрыс құрудың филологиялық нормаларын анық тап, оларды тиімді қолданудың амалдарын ұсынды, бұл авторлар мәтінді ерекше ұйымдасқан логикалық бірлік деп таныған. ХVІІІ-ХІХ ғасырлардағы филолог ғалымдардың салыстырмалытарихи зерттеулерінің нәтижелері ХХ ғасырда компаративистика ілімі үшін мәтінаралық байланыстардағы ортақ филологиялық заңдылықтарды ашу үшін ерекше тиімді материал болды, конт растілік лингвистика да мәтінді өз тұрғысынан сараптау үшін негізгі зерттеу нысаны деп санайды. В. Гумбольдттың индуктив тік және дедуктивтік грамматика арқылы әр мәтінде сол кезеңнің дүниетанымы, халықтың рухани қасиеті сақталатынын анықтап көрсеткені мәтін зерттеуді жаңа сатыға көтерді. Г. Штейнталь (1823-1899 ж.) деген зерттеуші мәтіннен ассоциативтік психоло гияның нақты сілемдерін іздесе, ал В. Вунд (1832-1920 ж.) мәтін де халықтың рухы жоқ екенін айтып, оны тек әлеуметтік, қоғам дық қатынастардың белгілі бір кезеңдегі тәжірибелік өнімі деп таныған.
ХІХ ғасырда әдебиеттануда көркем мәтінді арнайы зерттейт ін бағыттар пайда болды. Олардың алғашқысы – мифологиялық мектеп деп аталатын бағыттың өкілдерінен тұрды. Олар мәтіннен мифологиялық таным мен ойлаудың көріністерін іздеді. Мәденитарихи бағыттың көрнекті өкілі И. Тэн (1828-1893 ж.) өз еңбек терінде мәтіннің мәні «нәсіл, орта және жағдайға» байланысты екендігіне баса назар аударды, оның жақтастары бұл тезисті не гізге ала отырып, көркем мәтінді қоғамдық сананың ерекше кө рінісі ретінде қарастырды. Көркем мәтіннің түрлерінің көбеюіне орай оларды салыстыра зерттеуге әдеби компаративистика бел сене араласып, мәтіндегі ұлттық ерекшеліктердің көрінуін, ортақ филологиялық заңдылықтардың берілу түрлерін ұзақ жылғы әдеби үдерістің негізінде қарастырды. Әртүрлі тілдегі мәтіндегі ұқсас, сәйкес компоненттердің болуын бұл мектептің өкілдері ха лық өміріндегі тұрмыстық және психологиялық ұқсастықпен тү сіндірді. Әр ұлттың көркем мәтіндеріндегі ортақ сарындар мен образдардың «табиғатын ауысып алу теориясымен» негіздеуге күш салды.
ХХ ғасырдың басында мәтінді зерттеуге психолингвистика лық және әлеуметтік лингвистикалық мектептің өкілдері белсе не кірісті, 30-50 жылдары структуралық лингвистика және глоссемантика сияқты ғылыми бағыттар мәтінді сегменттерге бөліп алып, арнайы талдауды ұсынды, әр сегменттің басқадан тәуелділігін тану арқылы мәтінді тұтастырып тұратын басқа негіздерді анықтауға күш салды.
Қазіргі кезде тарихи-салыстырмалы әдіс аударматануда да жиі қолданылып жүр, ол көркем түпнұсқа мен аударма мәтіндердің араларындағы барабарлықтың, сәйкестіктің әртүрлі деңгейлерін зерттеумен шұғылдануда.
Әдеби мәтіннің көркем мазмұнының бірегейлігі мен тұтасты ғының сырын ашу үшін «жаңа сын», «швейцариялық интерпрета циялық мектеп» сияқты бағыттың өкілдері мәтінді көп ретте фор мальдық тұрғыдан қарастырып жүр. «Жаңасын» аналитикалық оқу мен формальдық-стилистикалық талдау арқылы туындының жаңа қырларын ашуға әрекеттенуде. 1950 жылдары бұл бағыт тардың негізінде әдеби структурализм дами бастады: ол – мәтін ді структуралық-семиотикалық белгілердің жүйесі деп таниды. Аталмыш ғылыми ұстанымдар көркем мәтінді зерттеуге біршама үлес қосты, бірақ олар шығармашылық үдеріс пен оқырманның мәтінді қабылдау ерекшелігіне жеткілікті түрде назар аудармады. Бұл олқылықтың орнын толтыруды мәтіннің субъективтік-шы ғармашылық негіздерін зерттейтін психологиялық мектеп қолға алды, оның өкілдері әдеби туындының мәнін образ бен сөзден іздеді, оқырманның мәтінді қабылдауына баса назар аударды.
Орыс ғалымы М.М. Бахтин әрбір көркем мәтін – диалогтық қарым-қатынастың көрінісі деген концепция ұсынып, мәтінтану ға жаңа серпін берді, оның ізбасарлары көркем мәтіндегі «диало гизмнің» жаңа сипаттарын ашуға талпынып отыр.
Мәтін зерттеуде филологиялық ғылымдарға ортақ әмбебап теориялық әдіс ретінде герменевтика ілімі танылған. Герменев тикалық талқылау (интерпретация) әдеби мәтінді көркем құнды лық деп танудан басталады, оның басты құралы болып мәтінді қабылдаушы тұлғаның таным деңгейі мен санасы есептеледі. Қазіргі кезде көркем мәтінді адекваттық уақыт пен заманға сай әлеу меттік талғам қалыптастыратын, өмірге диалектикалық түрде қа рауды үйрететін белсенді негіз деп тануға ұмтылыс бар. Талқылау өрісі «құндылық» пен «түсіну» деген екі ұғымның арасында жататын бұл тарихи әмбебап әдістің жаңа өкілдері мәтіннің бол мысындағы әдеби рухани, мәдени дәстүрлерді індетіп зерттеуге күш салуда.
Соңғы кездері лингвистикалық зерттеулерде «мәтінді» «дис курс» ұғымымен алмастыру жиі байқалады. Бұл терминді алғаш ғылыми айналымға енгізген Э. Бенвенист деген тілші-ғалым еді. Өзінің «Жалпы лингвистика» атты зерттеуінде ғалым discours жә- не recit деген ұғымдарды функционалдық тұрғыдан бір-біріне қарсы қойды. Бұл дихотомиялық көзқарас әлі күнге дейін жал ғасып келеді. Дискурс психолингвистика мен прагматикада кең қолданылып, мәтінге қарсы қойылды, өйткені ол өзіне мәтіннің пайда болу элементтері (прагматика) мен қабылдану барысын (психолингвистика) қарастыруды өзіне аударып алған. Ендеше дискурс – мәтінге қарағанда ауқымы кеңірек ұғым. Мәтін линг вистикалық құбылыс болса, дискурс – мәтінді арнаулы бағыты бар әлеуметтік әрекет деп қабылдайтын, оның пайда болуын, ба ғалануын, талқылануын қарастыратын түсінік. Дискурсты зерт теуге ерекше ынталы болып отырған генеративтік граммати ка, әлеуметтік лингвистика сияқты жаңа ғылыми бағыттар бар. Олар айтушы мен тыңдаушының мінез-құлқын, ұлттық, әлеумет тік болмысын, олардың филологиялық қарым-қатынасқа әсерін зерттейді. Дискурстық талдау коммуникация мүшелерінің ой лауы мен сөйлеуін ғана емес, оларға қатысты әлеуметтік, мәде ни нормаларды, қоғамдық ортадағы мәтіннің түсінілу деңгейін зерттейді. Демек, мәтін дискурстық фрагменттің, материалдық бірліктің, зерттеу нысаны болса, ал дискурс үдерістік бірлікті талдайды. Ван Дейк «Дискурс және коммуникация» (М., 1985) атты еңбегінде дискурстың әлеуметтік мәнмәтіні барлығына және оның коммуникативтік құбылыс екендігіне ерекше назар аударған.
Мәтін мен дискурстың байланысын, қарым-қатынастарының түрлерін бағалауға әртүрлі көзқарастар негіз болуда. Оның бірі – «бірсәттілік» өлшем атты теория, оған сүйенетіндер, дискурс нақты уақыт аралығында өтеді, оның ақпарат сақтауға мүмкінді гі жоқ, сондықтан ол тілдік қарым-қатынас біткен соң жоғалаты нын, ал мәтін өмір сүре беретінін алға тартуда. Кейбір ғалымдар дискурсты санамен байланыстырады, бұл жағдайда мәтін сөздер мен синтагмалардың бірлігі, ал дискурс әртүрлі пікірлердің тек қисынды бірлігі болып шығады. Түйіп айтсақ, мәтін мен дискурс жақын ұғымдар болғанымен, олардың арасында елеулі айырма шылықтар бар, оған қоса оларды зерттеу тәсілдері де бөлек-бөлек. Стилистика, лингвистика мәтінді зерттесе, психолингвисти ка мен прагматиканың талдау нысаны – дискурс. Мәтінде жасы рын түрде болса да коммуникацияның көп астарлы элементтері болады, яғни эксплициттік және имплициттік ақпараттық сілемі, сонымен қатар онда оларды шешетін белгілер мен кілттер де сақталады. Мәтін арқылы бір-бірін дұрыс ұғып-түсіну және орнай- тын дискурстық байланыс орнықты болу үшін партнерлердің тым болмаса кейбір білім саласындағы дайындықтары сәйкес болғаны дұрыс деген қағиданы ұмытпау керек. Сондықтан әрбір фило логтың өз әріптестерімен де лайықты байланыс жасауы үшін көп оқығаны, үнемі еңбектенгенінің мәні зор.
Достарыңызбен бөлісу: |
|
|