Қазақ әдебиетінен функционалдық сауаттылықты қалыптастыру әдістемесі пәнінің мақсаты мен міндеттері Функционалды сауаттылық» пәнінің мақсаты мен міндеттері: Пәннің мақсаты: «Функционалдық сауаттылық»
жүктеу/скачать 1,45 Mb.
|
| 2. Көркем туындының функциялары
Әдеби шығарма туралы түсінік - бұл негізгі идея, әдеби шығарманың мағыналық, бейнелі, эмоционалды мазмұнын қорытындылау. Шығарманың көркемдік идеясы - бұл автордың эмоционалды тәжірибесі мен өмірінің дамуы өнімі ретіндегі көркем шығарманың мазмұндық-семантикалық тұтастығы. Бұл ойды басқа өнер мен логикалық тұжырымдар арқылы жаңғырту мүмкін емес; ол шығарманың бүкіл көркемдік құрылымымен, оның барлық формальды компоненттерінің бірлігі мен өзара әсерімен көрінеді. Шартты түрде (және тар мағынада) бұл идея негізгі ой, идеологиялық қорытынды және « өмір сабағы«, Шығарманы интегралды түсінуден туындайтыны анық. Әдебиеттегі идея - бұл шығармада қамтылған ой. Әдебиетте айтылған ойлар өте көп. Бар логикалық ойлар және дерексіз идеялар ... Логикалық идеялар - бейнелі құралдарсыз оңай жеткізілетін ұғымдар, біз оларды ақылмен қабылдай аламыз. Логикалық ойлар көркем әдебиетке тән. Фантастикалық романдар мен әңгімелер үшін философиялық және әлеуметтік жалпылау, идеялар, себептер мен салдарларды талдау, яғни дерексіз элементтер тән. Бірақ сонымен қатар бар ерекше түріәдеби шығарманың өте нәзік, әрең түсінілетін идеялары. Көркемдік идея бейнелі түрде бейнеленген ой. Ол тек бейнелі түрде өмір сүреді және оны сөйлем немесе ұғым түрінде білдіруге болмайды. Бұл ойдың ерекшелігі өмір суреттерінің бейнесінен кейіпкерлердің сөйлеуі мен іс -әрекетімен берілетін тақырыптың ашылуына, автордың дүниетанымына байланысты. Бұл логикалық ойлардың, бейнелердің, барлық маңызды композициялық элементтердің бірігуінде. Көркем ойды нақтылауға немесе суреттеуге болатын ұтымды идеяға дейін төмендетуге болмайды. Бұл типтегі идея бейнеден, композициядан ажырамайды. Көркем шығарма – әсемдік, әдемілік, сұлулық әлемі. Ондағы бүкіл көркемдік айшықтар іштей үйлесім тапқан, соның бәрі жымдасып барып, шығарманы біртұтас бітім еткен. Көркем шығарма бойындағы осы қадір - қасиет, сан адамды баурап әкетеді, жанын нұрландырады, әсемдікті тани білуге баулиды, сүйе білуге үйретеді. Шығарманың сұлу, тұтас бітіміне ену арқылы оқушы кейіпкер бойындағы ізгілік, адамгершілік, адамдық сияқты асыл қасиеттерді тани алады. Мұның өзі оқушыларды биік адамгершілікке бастайды. Демек, көркем әдебиет жаратылысындағы эстетикалық қуатты оқушыларға беру, дүние тану, тәрбиелеу мақсаттарына орай кәдеге асыру – оқытудағы басты бағдар. Әдебиет сабағы – өнер сабағы екені белгілі, олай болса, оның өзі өнер құралымен жасалуы керек. Бұл үшін кейде бір ғана штрих жеткілікті. Әңгіме мұнда мәтіндегі деталь жайлы болып отыр. Өйткені ол бүтін бір шығарма, көптеген жыр арқауын бойына сіңірген түйін. Көркем шығарма сюжет желісімен дамып, жеке бөлім, тараулар оқиғалардың астас, жалғастығы, кейіпкердің ортақтығы арқылы бірігіп, тұтасып жатады. Композициялық тәсілдер алуан түрлі. Бұларға қоса, шығарманың композициялық құрылысын белгілеуде елеулі орын алатын ерекшеліктер: оқиға автордың, автордан басқа баяндаушының атынан айтылуы немесе кейбір тұстарда болған жағдайлар шығармадағы кейіпкерлердің көзімен көрген қалпында алынып, соның ұғым - түсінігі арқылы берілуі. Бұлардың бәрі оқырманның көркем туындыға деген қызығушылығын арттырады. Сюжеті қызық шығарма оқырманын еліктіріп, сол оқиғаның ішінде бірге жүргендей әсер қалдырады. Сюжет құрылымы: экспозиция (басталуы), байланысы, дамуы, шарықтау шегі, шешімінен тұрады. Соның ішінде біз көркемдік шешімге тоқталмақпыз. Шығармадағы шешімнің өзі оқырманға үлкен әсер қалдырады. Шығарма сюжетінің шешімі - оның идеялық - көркемдік шешімі. Шығармада қақтығыстар неғұрлым күшті болған сайын, сюжеттік шешім де соғұрлым мықты болады. Мысалы, көркемсөз өнерінің шебері, суреткер Ғабит Мүсіреповтың «Ер ана» әңгімесінің шешімі «Кек қалай алынды? Наталья мектепке қарай бұрылғанда, бір ғана гүрс етіп мектеп үйі аспанға ұшты.» Осылайша «Ер ана» әңгімесінде баяндалған оқиғалардың шешімі қарт ана Наталья партизандар көмген миналар үстіне от жағып, фашист офицерлері мен солдаттары орналасқан мектеп үйін жаруы және немересін бауырына қысқан ер ананың қашып шығуы болып табылады. Шешімі Ананың ерлік ісімен аяқталады. Көркем ойды қалыптастыру қиын шығармашылық процесс... Әдебиетте оған әсер етеді жеке тәжірибе, жазушының дүниетанымы, өмірді түсінуі. Идеяға жылдар мен ондаған жылдар қажет болуы мүмкін, ал автор оны жүзеге асыруға тырысып, азап шегеді, қолжазбаны қайта жазады, іске асырудың қолайлы құралдарын іздейді. Автор таңдаған барлық тақырыптар, кейіпкерлер, барлық оқиғалар негізгі идеяны, оның нюанстарын, реңктерін неғұрлым толық көрсету үшін қажет. Дегенмен, мұны түсіну керек көркемдік идеятең емес идеологиялық түсінік, бұл жоспарға, ол көбінесе жазушының санасында ғана емес, қағазда да пайда болады. Көркем емес шындықты зерттеу, күнделіктерді оқу, дәптерлер, қолжазбалар, мұрағаттар, әдебиеттанушылар идея тарихын, жаратылу тарихын қалпына келтіреді, бірақ көбінесе олар көркемдік идеяны ашпайды. Кейде автор көркемдік ақиқат, ішкі ой үшін түпнұсқалық идеяға мойынсұнып, өзіне қарсы шығады. жүктеу/скачать 1,45 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|