çevre  konuları geniş  bir yer tutuyor (Hürriyet, 03.03.1998).  Fabrika atıkları nedeniyle  çevreye

32 
eyaletinde bulunan Huston-Tillotson Üniversitesi’nde 
çevre bilimi
Profesörü Jeff 
Wilson, ilginç bir projeye başlamaya hazırlanıyor
(Sabah, 10.07.2014). 
Çocuklar, 
saat 12.00’de başlayacak şenlik için alanda kurulacak 30 farklı stantla, su dünyasını, 
böcekleri, evrimsel gelişimi, hücre biyolojisini, 
çevrebilimi
konularını yakından 
tanıyacak
(Hürriyet, 02.06.2015). 
Көрсетілген тілдік бірліктердің осындай жаңалану дәрежесіне байланысты 
неологизмдер екі түрге ажыратылып қарастырылуда:
1. «Абсолютті неологизмдер». Бұл түріне ғалымдар нақты сипаттамалы 
анықтама бере алмай, оның тілде бұрыннан бар // жоқтығымен шектеледі: 
массмедиа, диджей, маклер, импичмент
т.б.
2. «Қатыстық неологизмдер». Бұрыннан бар тіл бірліктерінің қызметіне 
қатысты өзектеліп, жаңаланған түрлері. Кейде олар ауызекі тілден, диалектілік 
не кәсіби лексикадан да ауысып жатады: 
кеден, ауқым, шабарман
т.б.
Сол 
сияқты 
неологизмдер 
«сөзжасамдық» 
және 
«лексикалық 
неологизмдер» деп те ажыратылады. Сөзжасамдық неологияда белгілі формалар 
мен жаңа мазмұнның «қаптама» үлгісін беретін тілде бар модельдер арқылы 
жасалған жаңа сөздер сөзжасамдық неологизмдер деп қарастырылады. Олар, 
негізінен, жаңа ұғымдарды белгілеуге қызмет ететін ғылыми және техникалық 
терминдер.
Ал лексикалық неологияда неологизмдер «денотативтік»
 
(басқаша 
айтқанда деноминативтік, когнитивтік) және «стилистикалық» болып екіге 
жіктеледі. Стилистикалық неологизмдер көбіне тілде поэтикалық функция 
атқарады, оқушының назарын аударады, қосымша реңк береді. Сондықтан олар 
әдебиетшілер тарапынан белсенді түрде қолданылады. 
Қазіргі заманда неологизмдердің пайда болуының негізгі себебі ғылым мен 
техниканың қарқынды дамуы, олардың бұқаралық ақпарат құралдары, ғаламтор 
және адам қызметінің барлық салаларын қамтитыны белгілі.
Ал, лингвистикалық талап тұрғысынан неологизмдерді жаңадан пайда 
болған лексикалық бірлік деп түсінуге болады, сонымен қатар бұл сөздерді 
мүлдем жаңа мән беретін синонимдер деп те қарауға болады.
Осыған байланысты неологияда неологизмдер жасалуының мынадай 
тәсілдері анықталған: сөзжасамдық, конверсия, қысқарту, бірігу т.б. Солардың 
ішінде, неологиялық үдерісте ең өнімдісі – сөзжасамдық тәсіл болып табылады.
Неология теориясы бойынша неологизмдердің пайда болуының екі түрі 
бар: 
1. бұрын-соңды тілде болмаған жаңа ұғымдардың пайда болуына 
байланысты: 
мультимедия, нанотехнология, сканер, ноутбук, электромобиль, 
смартфон 
т.б.;
2. бұрыннан тілде бар атауларды жаңартып, ескіні жаңғыртып, жаңаша мән 
беріп, түрлендіріп қолдану жолымен пайда болады: 
мұражай, әуежай, ұшақ, 
сынып, пайыз, құн
т.б. [12]. 
Ал түрік тіл біліміндегі ғылыми-зерттеу жұмыстары, біздің 
байқауымызша, көбінесе XX ғасырдың басында, не орта тұсында жарық көрген 
француз, неміс және ағылшын ғалымдарының еңбектеріне сүйенеді, солардың 

33 
қазір классикалық болып саналатын еңбектерін негізге алады: Karl Gustaf 
Andresen, Arsène Darmesteter, Friedrich Kluge, Ferdinand de Saussure, Jean Deny, 
Sir Gerard Clauson, Jost Trier, Kaare Grönbech, Georges Matoré, Andre Martinet, 
Stephen Ullmann, Andreas Tietze, William Francis Mackey, Gerhard Doerfer, Joe
E. Pierce, Uriel Weinreich, Norbert Boretzky,
Peter Kühn, Franz Munsa, H.W. Brands 
т.б.
Түрік тіл біліміндегі неология мәселелерін зерттеген ғалымдар мыналар: 
Hasan Tahsin Banguoğlu [49], Zeynep Korkmaz [50], Doğan Aksan
[51], [52], Özcan 
Başkan [53], Berke Vardar
[54], Ömer Demircan
[55], Hamza Zülfikar
[56], Kamile 
İmer
[57], Şükrü Halûk Akalın [58, Б. 3-29], Süer Eker [59], Nalan Büyükkantarcıoğlu 
[60], Muhsin Karaş [61, Б. 145-155], Sevgi Özel
[62], Neşe Emecan [63], Günay 
Karaağaç [64] т.б. 
Түрік лингвистері тілге енген неологизмдерді «yeni kelime» (жаңа сөз –
Z. Korkmaz), «yeni öğe» (жаңа элемент – K. İmer т.б. ғалымдар) және «yenicilik»

жүктеу/скачать 2,66 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: