«Қазақ тілі тарихы» Ғылыми-зерттеу сериясы

Қазақ тілі жөнінде келесі үшінші бөлімде толығырақ баяндалады.

Қарақалпақ тілі

Қарақалпақ тілі (қаралпақ; этникалық топтары: қоңырат – шүллүк (қыйат, ашамайлы, қолдаұлы, қостамғалы, балғалы, қандекли, қарамойун, мүйтен), жауынғыр (теристамғалы, бақанлы-шәұжейли, тийекли, ырғақлы, баймақлы, қазайақлы, ұйғыр), он төрт уруұ «он төрт ру» – қытай, қыпшақ, кенегес, маңғыт) – түркі тілдері қыпшақ тобы қыпшақ-ноғай топшасына жатады.

Жарты миллион қарақалпақтың 400 мыңнан астамы Өзбекстанның
Қарақалпақ Автономиялы Республикасында, 6 мыңнан астамы Ауғаныстанда тұрады.

Әдеби тілінің ерекшеліктері: фонетикасы бойынша – 9 дауысты (а, ä, е, ы, i, о, ө, у, ү);

дауыссыздардың фонематикалық қарама-қарсы қойылуы: в/ұ, қ/х, х/ғ; ч>ш, ш>с (үш «үш», бес «бес») сәйкестігі;

сөз басында (инициалды) ж дыбысының қолданылуы (жүз өзге тілдерде «йүз/жүз»);

ассимилятивтік өзгерістер: лм>мм, нб>мб, сш>шш, нл>лл (кеммейди «келмеді», ембек «еңбек», башшы «басшы», селлер «сендер»);

үнді орнына ұяңның жұмсалуы (десоноризация) м>б: душбан «дұшпан/дұшман», кесбе «кеспе/кесуге болмайды», кетбен «кетпе»;

Морфологиясында – ‑а/‑е/‑й, ‑п тұлғалы көсемшелердің және соның негізінде жасалатын аналитикалық етістікті тіркестердің жиі қолданылуы (соға жазладым «құлай жаздадым», жеп тойып алдым «тойдым»);

‑мақ –мек тұлғалы қимыл атаулары (етістік есімдері) (алмақ «алу» (алмақтың да салмағы бар), ашпақ «ашпақ/ашу», өкинбек «өкіну») және сол мағынадағы –ұ тұлғасы (алыұ), сондай-ақ –с формасы (алыс); келер шақтың –ажақ формасы (алажақ «ол алады»);

1 және 2 ж. жекеше түрдегі баяндауыш аффикстері ‑ман/‑мен және ‑санъ/‑сенъ (аламан «аламын // алмаймын», бересенъ «бересің»); нәтижелі өткен шақ тұлғасы ‑п (алыппан «алыппын/я взял»);

Синтаксисінде – дербес бастауышы бар және бағыныңқы сөйлем семантикасы бар етістік-есім, есімше және көсемшелі оралымдардың белсенді қолданылуы;

Лексикасында – араб-парсы сөздерінің біркелкі пішінде қалыптасуы.

Қарақалпақ тілі диалектілерінің, негізгі топты қоспағанда (Әмударияның төменгі ағысы – Хорезм оазисі), ол әдеби тілдің негізін құраған, қазақ (солтүстік-шығыс диалекті), өзбек (оңтүстік диалекті) және түрікмен (батыс диалекті) элементтерімен ерекшеленеді.

Дәстүрлі жазуы араб алфавитіне негізделген. 1929-1939 жж. латын, содан кейін бейімделген орыс жазуы (кириллица) қолданылып келеді.

Қарақалпақ әдеби тілі шығыс (ортаазиялық) түркі тілі мен қазақ және ноғай халықтарына ортақ сан ғасырлық халықтық-поэтикалық дәстүрлер негізінде қалыптасқан.

Ноғай (ноғай) тілі түркі тілдері қыпшақ тобының қыпшақ-ноғай топшасына жатады.

80 мыңға жуық халқының, шамамен алғанда 75 мыңдайы Ресей Федерациясында (Ставрополь өлкесі, Краснодар өлкесі, Дағыстан, Қарашай-Черкес Автономды облысы, Шешен-Ингуш Автономды Республикасы), қалған бөлігі Қазақстан мен Украинада тұрады.

Нақ ноғай тілінен басқа, соңғы жылдары алабұғат және юрт (жұрт) татар-ноғайлар мен астрахань ноғай-қарағаштарының тілдері айрықша тілдер деп бөлініп көрсетілген. Олар ноғай тілінен бөлек өмір сүретіндіктен, бірқатар типологиялық ерекшеліктері бар және жеке сипатталады.