Қaзaқ Тiлiнiң Өзектi Мәселелерi және Тәуелсiздiк Тaғылымы
жүктеу/скачать 1,82 Mb. Pdf көрінісі
|
aзa Тiлiнi зектi М селелерi ж не Т уелсiздiк Тa ылымы
| Қaзaқ Тiлiнiң Өзектi Мәселелерi және Тәуелсiздiк Тaғылымы
133 түбіртектанудың негізгі мақсаттарының бірі орындалады. Үнемдеу заңының ықпалынан белгілі бір дыбыстың яки буынның ықшамдалып қысқаруы сөздің басында да, ортасында да, аяғында да болады. Соның нәтижесінде сөз формасы адам танымастай дәрежеге жетеді. Мысалы, «заһар, у» ұғымын орта ғасырларда – «Құтадғу билиг» ескерткішінде – урағун сөзі берген. Алғашқы буын түсіріліп айтылғаннан кейін ағун формасы ол ұғымды жеткізе алатын болған. Соңғы н дыбысы қысқарған соң ағу, мұның алғашқы буыны элизияға ұшырағаннан кейін бірте-бірте осы заманғы у формасы қалыптасқан. Сонда урағун формасы мен у формасының арасы жер мен көктей болып шыққан. Тағы бір мысал. Йалбырғақ лист дерева (ДТС, 228), йапурғақ лист, лепесток (МК ІІІ 67), жапырақ өсімдіктердің газ алмасу, су буландыру қызметін атқаратын органы. Осы формаларды бір-бірімен салыстырсақ мынадай сәйкестіктерді аңғарамыз: й~ж, л~Ø, б~п, у~ы, ғ~Ø. Осылардың арасында й~ж сәйкестігі оғыз тілдері мен қыпшақ тілдерінің айырмашылығын көрсетсе, у~ы сәйкестігі еріндік у-дың езулік ы-ға айналу процесі тіпті ертеде – орхон- енисей ескерткіштері заманында-ақ болғанын байқатады. Қазіргі кезде л мен ғ дыбыстары сөз құрамынан мүлде шығып қалса, б мен п бір-бірімен кедергісіз алмаса береді. Енді көне форманы қалпына келтірейік: *жалп+ур+(у)ғ+ақ. Қазақшаға бейімдесек: жалп+ұрғақ (желпілдеп тұрған нәрсе). Қазіргі қазақ тіліндегі жалбырақ сын есімі – салбырап-салбырап тұратын салпыншақ. Бір кездегі *жалп+ур+(у)ғ+ақ формасынан пайда болған туынды сөз. Туынды сөз болғанымен жапырақ сөзінің мағыналық мазмұнын толық жеткізіп тұр. Мысалға келтірілген екі сөзден мағыналық және тұлғалық айырмашылықтардың біраз сипаты айқындалады. Бірінші сөзде, формасы қанша өзгеріске түскенімен, мағына толық сақталған. Екінші сөздің уәжі ұмытылып, мағынасы көмескіленген. Оның жалбырап тұрған нәрсе екенін ескерткіш материалдарымен салыстырғанда ғана білеміз. Алайда сөздердің барлығы бірдей осылайша тарихи жазба ескерткіштерде кездесе бермейді. Мұндай жағдайда үнемдеу заңының ықпалына түсіп, жойылып кеткен дыбыстарды, буындарды қалай қалпына келтіруге болады? Үнемделудің негізгі заңдылықтарын, бүкіл принциптерін меңгергенде ғана бұл сұраққа жауап беруге болады. Қaзaқ Тiлiнiң Өзектi Мәселелерi және Тәуелсiздiк Тaғылымы 134 Үнемдеу заңдылықтарын, ұстанымдарын білу тәжірибе арқылы ғана келеді. Осыған байланысты бірқатар тәжірибелерімді – зерттеу нәтижелерін ортаға салғалы отырмын. Қазақ тілінде ау немесе уа дыбыс тіркестері сөз ортасында, сөз аяғында көп кездеседі. Мысалы, ау сөз ортасында: т+ау+ық, с+ау+ат, қ+ау+ақ, д+ау+ыл, с+ау+ын, қ+ау+ыз, ж+ау+ыз, с+ау+ысқан, бал+ау+са, қ+ау+ырсын, +қ+ау+ын, қ+ау+ға, ж+ау+ын, т.б. Сөз аяғында бұз+ау, ж+ау, с+ау, т+ау, қ+ау, б+ау, ат+ау, от+ау, ож+ау, ақ+ау, жал+ау, шыл+ау, бұл+ау, жам+ау, тым+ау, тан+ау, жар+ау, жыр+ау, қыр+ау, сұр+ау, жас+ау, тұс+ау, аст+ау, қорқ+ау, арқ+ау, нұсқ+ау, т.б. Сондай-ақ уа сөз ортасында: с+уа+т, с+уа+йт, с+уа+р, бел+уа+р, т.б. сөз соңында: ж+уа, әж+уа, ал+уа, на+уа, да+уа, т.б. Түркі тілдерінде ау дыбыс тіркестеріне қарағанда, уа дыбыс тіркестері әлдеқайда сирек ұшырайды. Аталған ау, уа дыбыс тіркестері ешқашан түбіртек бола алмайды. Себебі, бұл тіркестердің аралығында ғ ұяң дауыссызы түсіп қалған. Бұрын үнемі ағу, уға болып айтылған. Мұны дәлелдеу қиын емес: бұзағу~бұзау, тағуқ~тауық, қағун~қауын, суғар~суар, қырағу~қырау сияқты параллельдерді салыстыру арқылы-ақ көз жеткізе аламыз. Яғни барлық кезде сөз ортасында уа мен уға, ау мен ағу тең. Бірақ бұлар сөз аяғында ағун~ағын, уған үлгісінде (моделінде) қалпына келеді. Неліктен? Тарихқа белгісіз ежелгі дәуірлерде бүкіл түркі тілдеріне түп негіз ретінде, тек ретінде қызмет еткен баба тілдің сөздік құрамы кедей, грамматикалық құрылысы жетілмеген болатын (5,106 б.). Жалпытүркілік *ан, *ун, *ин тұлғалары сол замандарда есім көрсеткіші ретінде жұмсалған. Осы себепті атамзаманғы базалық лексиканы құрайтын зат есім, сын есім, сан есімдер толықтай н дыбысымен аяқталған. Мұны жүздеген тілдік фактілер растайды. Бағзы замандардан келе жатқан сөздердің бірі – алпауыт (үлкен, зор). Осы сөз көне түркі жазба ескерткіштерінде алп+ағун, алп+ағут формаларында кездеседі: алп+ағ+ун жекеше, алп+ағ+ут көпше мағына береді. Оғыз тілдерінде сөз соңында н элизияға көбірек ұшырайды. Орхон-енисей ескерткіштерінде – алпағу герой, богатырь. Қазақ тілінде ағун формасы мүлдем түсіріліп айтылады: алып (елден ерекше дәу, нән адам деген мағынада). Көне түркі тіліндегі алп+ағут, қазақ тіліндегі алп+ауыт формаларын өзара салыстырсақ ғ дыбысының элизияға ұшырап, у |