Қaзaқ Тiлiнiң Өзектi Мәселелерi және Тәуелсiздiк Тaғылымы
130
екінші дауыстыны ығыстырса, бірінде
эпентезалық дыбыстың
арқасында екі дауысты да сақталған.
Бұл құбылыс жүйесі бөлек тілдерден сөз енгенде де байқалады.
Мысалы, араб тілінен енген сағат (уақыт өлшемі), парсы тілінен
енген наһан (үлкен алып балық) сөздері екі-екі түбіртекке
(са+ғ+ат, на+һ+ан) оңай ажыратылады. Екі түбіртектің
аралығындағы ғ, һ сына дыбыстары түсіріліп айтылғанда, сәт (бір
мезет), нән (өте үлкен) формалары түзіледі. Бұдан да кіріккенде екі
дауыстының бірі элизияға ұшырайтынын көреміз. Осы
заңдылықтың негізінде кейбір бітеу буындарды, керісінше, екі
түбіртекке бөліп ажыратуға болады. Мысалға жақ (от жандыру),
жан (от алып тұтану) етістіктерін: жа+ақ, жа+ан түбіртектеріне
бөле аламыз. Енді ажыратылған түбіртектердің қандай мағына
беріп тұрғанын көңіл аударалық. ақ белгілі бір істің, қозғалыстың,
процестің енді ғана жүзеге
асқанын білдірсе, ан сол істің,
қозғалыстың, процестің тұрақты құбылысқа айналғанын
аңлатады. Екеуіне ортақ жа осы тұрғанда ешқандай лексикалық
мағына бермейтін сияқты көрінеді. Алайда жақ, жан етістіктерінде
от семасы бар. Ол семаны жа түбіртегі жеткізіп тұр. Шындығында
жа-ның ескі формасы та «от» деген
лексикалық мағына бере
алады. Көне түркі жазба ескерткіштерінде та+м+уқ (ДТС, 531)
(тозақ, жанып тұрған от) «от» деген ұғымды анық жеткізіп тұр. Ал
тамдур – от жандыру (ДТС, 530). Демек, т~ж сәйкестігі: та мен жа
– көне және жаңа варианттар. Бітеу буындарды екі түбіртекке
ажырату да – түбіртекті тауып анықтаудың сенімді жолдарының
бірі.
6. Дыбыстардың өзара тіркесу заңдылықтарын білу түбіртектерді
айырып-ажырату жұмыстарын едәуір дәрежеде жеңілдетеді.
Мысалы, түркі тілдерінде р, л, н, ң үнділері (сонорлары) ешқашан
өзінен кейінгі дауысты дыбыстармен мағына беріп тіркеспейді.
Яғни ра, ру, ри, ла, лу, ли, на, ну, ни, ңа, ңу, ңи түбіртектері
жасалмайды. Аталған үнділер өзінің алдындағы дауысты
дыбыстармен ғана тіркесіп, түбіртек құрай алады: бұ+ғ+ан+а,
б+ыт+ыр+а, ж+ор+ық, т+ұр+ақ, т.б. Сөз құрамында р, л, н, ң
үнділері кездескен жағдайда онымен іргелес тұрған дауыстыларды
келесі түбіртектің сыңары деп таныған жөн: р+а, р+у, р+и, л+а,
л+у, л+и, н+а, н+у, н+и, ң+а, ң+у, ң+и, т.б.