Қaзaқ Тiлiнiң Өзектi Мәселелерi және Тәуелсiздiк Тaғылымы
жүктеу/скачать 1,82 Mb. Pdf көрінісі
|
aзa Тiлiнi зектi М селелерi ж не Т уелсiздiк Тa ылымы
| Қaзaқ Тiлiнiң Өзектi Мәселелерi және Тәуелсiздiк Тaғылымы
23 Құтты біліктің Герат нұсқасының 5729 жолында бұл дүниенің мүлігін ашты суға теңейді: aciγ sub teg kör ol bu dünja neŋi бұл дүние мүлкі ашты судай көрінер [5, 4 б.]. Сөзі шешектей/гүлдей теңеуі мына жолда берілген: Сөзи көр чечак тег өңи тү бодуғ Байқап көр сөзі гүл сияқты, өңі мың түрлі бояу сияқты (ҚБ 26). Кедзик тег/киіктей теңеуі «Құтадғу биликтің» 41 жолында қолданылған: Севүглини севмаз кедзик тег қачар Сүйіктіні сүймейді, киіктей қашады. Qutqa qus teg ucar/ Құт құcтай ұшады деген бейнелі оралым бар: kevänmä qovï qutqa qus teg ucar не доверяйся пустому счастью: улетит, как птица (QBH 5558) [5, 471 б.]. «Құтадғу билик» тілінде теңеулер де қолданылған: жортқан бұлттай, толған айдай, желдей т.б. Жортқан бұлттай жігіттіктен ауыстым, Ескен желдей тірлігімді тауыстым (ҚБ 6520). Қара жұпар басыма ақты жолаттым, Толған айдай жүзді қайда жоғалттым? (ҚБ 6530). Көшер ғұмыр көшті желдей аңырап, Өкініштің мұң-шеріндей жамырап... (ҚБ 6550). Jel teg/желдей теңеуі мына жолда көрініс тапқан: inanma tiriglikkä jel kečär не верь жизни, она проходит, как ветер (QBN 10310) [5, 254 б.]. Дүниенің өтуін желге теңеу 388-ші жолда жұмсалған: kečär dünja kečti tüpi jel kečär teg (QBK 3886) [5, 598 б.]. Сондай-ақ қайыңдай, малдай, құстай теңеулері жұмсалған. Оқтай түзу, қайыңдай тік едім мен, Садақтай боп иілдім һәм жеңілдім (ҚБ 6530). Ішпек-жемек болса, малдай жалмадым, Тілек-нәпсі үшін шаңды қармадым (ҚБ 6535). Аңға түскен құстай ессіз атылдым, Ұшқан құстай ұшырдым мен атымды (ҚБ 6535). Атты құсқа теңеу «Құтадғу билик» шығармасының 387-ші жолында көрініс тапқан: učar quš teg arqun aɣïmda kürattim я заставлял бежать по собой породистого коня подобно летящей птице (QBK 3875) [5, 328 б.]. Үкіге қатысты теңеу де бар: uluY tutsa ham(i) jät kör arslan laju / üqi teg usuz bolsa tünlä saju (ему) следует основательно проявлять рвение, уподобляясь льву, / а по ночам бодрствовать (букв. быть без сна) подобно сове (QBN 17412) [5, 617 б.]. Бекті бірде арыстанға ұқсатып, бірде торқаға теңейді: kür körü tursa beg / ögä tegsä jumšar bolur torqu teg на взгляд бек 43 подобен грозному льву; / если воздать (ему) хвалу, он смягчиться и станет как шелк (QBK 24113) [5, 578 б.]. Сондай-ақ Исадай, Нұшырбандай, Қайсарша, Шаддадуше, Ескендірше теңеулерін кездестіруге болады. Не Исадай ұшып көкке шығайын, Нұшырбандай әділ заңды құрайын! (ҚБ 6550). Хұсрау, иә Қайсарша өмір бастайын, Шаддадуше бейіш Қaзaқ Тiлiнiң Өзектi Мәселелерi және Тәуелсiздiк Тaғылымы 24 бағын баптайын (ҚБ 6545). Ескендірше бар жаһанды алайын, Нухтың жасын беріп ұзақ қалайын (ҚБ 6545). Батырдай, жанарымдай теңеулерін мына жолдардан табуға болады: Кеуде кердім жауды жеңген батырдай, Қалдым қатып қара тастай- тасырдай (ҚБ 6535). Егер, тапсам, опалы ер, ағайын, Көтеріп ап, жанарымдай бағайын! (ҚБ 6565). Жүсіп Баласағұн 228 жолда заңды суға теңейді: törü suv teg ol küč kör ot teg jodüY закон как вода, насилие же – бедствие, подобное огню (QBN 22813) [5, 269 б.]. Сондай-ақ адамды өзенге теңеген тұстарын байқауға болады: taqï bolmaz ersä azun barča qodtum / ögüz teg aqajï tüpi teg toYajï и если (ничего( не будет, я оставлю этот мир / и потеку, подобно по реке, поднимусь, подобно вихрю (QBK 38910) [5, 571 б.]. Бұлт күліп тұрған қыздай метафораға негізделген теңеу мына жолдарда кездеседі: Qalïq qiz külär teg jirišti tisin небо, как смеющаяся девица, обнажило свои зубы (QBN 41611) [5, 263 б.]. «Құтадғу билик» тілінде «келін» лексемасы теңеу сипатында жұмсалады: kiši kirmädük elkä kirsä qulï / kelin teg bolur er aYïn teg tili если человек входит в страну, в который он не был / он становится как невеста и язык его немеет (QBN 472) [5, 308 б.]. Мұнда басқа елге барған адамды келінге теңеп тұр. Ал кейде Жүсіп Баласағұн дүниені келінге теңейді: bezänip bu dünjä özin körgitür etinmis kelin teg köŋül jelgütür этот мир, принарядившись, показывает себя / подобно разряженной красавице (келин) заставляет волноваться сердце (QBK 2072) [5, 296]. Судай, теңіздейін, жебедей, лебіндей теңеулер де бейнелі жұмсалған: Біліксіз тіл, жүрек неге жарасын, Жанды судай біліктен күш табасың (ҚБ 6600) Ақыл берген теңіздейін телегей, Биіктерге самғасын деп жебедей (ҚБ 6645). Естінің сөзі – хауыздың лебіндей есер, Есердің сөзі – сүйреңдеп өз басын кесер (ҚБ 592 б.). Қайыңдай, оқтай теңеулері мына жолда берілген: qajïƞ teg bodum erdi oq teg köni tüz / ja teg egri boldï egildim töŋittim мой стан, подобный береза, был прямым, словно стрела / он стал изогнутым, как лук: согнулся я, склонился (QBK 3871) [5, 580 б.]. Төмендегі жолдарда жасындай, тасындай, түстей теңеулері қолданылған: Әр сауалың асыл болсын жасындай, Ауыр тисін диірменнің тасындай (ҚБ 592 б.). Бұл дүние қып-қысқа көрген түстей, Қадірін білген дұрыс көрге түспе й (ҚБ 595 б.). Өмірдің өтуін түске теңейді, ол 61-ші жолда да ұшырасады: tajanma tiriglikkä tüš teg kečär не надейся на жизнь, она пройдет, как сон (QBK 6114) [5, 527 б.]. Сондай-ақ өмірдің өткінші екені, желдей |