Қaзaқ Тiлiнiң Өзектi Мәселелерi және Тәуелсiздiк Тaғылымы
20
причинять боль (QBK 10115) [5, 639 б.]. Метафораға негізделген
эпитеттер де баршылық. Мәселен, acïγ söz/aшты сөз (адам жанына
бататын сөз, қатты сөз) эпитеті жұмсалған: tügük jüz acïγ söz kisig
tumlïtur қатал жүз ашы сөзді адам түңілдіреді (ҚБГ 9431) [5, 4 б.].
Сөзге қатысты sözi jumsaq / сөзі жұмсақ, süсig söz /
тәтті сөз
метафораға негізделген эпитеттер бар: sözi jumsaq – сөзі жұмсақ
(QBK 33711); sözi jumsaq erdi – оның сөзі жұмсақ еді (QBN 452);
erig söska jumsaq janu gïlga – дөрекі сөзге жұмсақ жауап беру керек
(QBN 25111); süсig sözka jumsar ubey häm kicig – Тәтті сөзден
үлкен де, кіші де жұмсарады(QBN1987); erig sözkä jumšaq janut
qïlsa öz на грубые слова сам должен давать мягкий ответ (QBN
25111) [5, 279 б.]. Сондай-ақ jumsaq/жұмсақ метафоралы сөзінің
синонимі asΥaq «тіл» сөзімен қатар келіп бейнелі жұмсалған: tilin
asΥaq el bol küdäzgil – тілің жұмсақ болсын, өзіңді бақыла [QBH
8811]. Til jumsadi/тіл жұмсады, süсig sözka jumsar/тәтті сөзге
жұмсару метафоралық тіркесі «Құтадғу билик» ескерткішінің 183-
ші жолында берілген:
сердце стали грубыми, языки смягчались
(QBN 18317) [5, 279 б.]; süсig sözka jumsar ubey häm kicig Тәтті
сөзден үлкен де, кіші де жұмсарады(QBN1987) [5, 279 б.]. Erig söz
/ ерік сөз метафораға негізделген эпитет «Құтадғу биликтің» 376
жолында берілген: Erig sözkä tоmlïr kisi köƞli terk от неприятных
слов сердце человека быстро охладевает (QBN 3762) [5, 574 б.].
Java söz / бос сөз метафоралық тіркесі “Құтадғу биликтің» 44-ші
жолында орын алған: java söz biligsiz tilindin čiqar пустые слова
срываются с языка невежды (QBH 445); java сözläsä söz nečä jas
qïlur если говорят впустую, то сколько вреда приносит слово!
(QBH 444) [5, 248 б.]. Кöni söz/әділ
сөз метафораға негізделген
эпитет мына жолда көрініс тапқан: köni söz ačïɣ ol siŋürgil anï / jarïn
asɣï kelsä süčitgäj seni справедливое слово горько, но ты перевари
его, / если завтра от него явится выгода, она тебя насладит (QBH 1
6412) [5, 516 б.]. Қанды жас эпитеті мына жолдарда берілген:
Текке өткен тірлігімді сағынып, Көзден қанды жасым ақты
қамығып! (ҚБ 6530). Ж. Баласағұнның тіліндегі теңеу, эпитет,
метафоралар қолданысы қазақ тіліндегі дәстүрлі қолданыспен
сабақтас. Көрнекті тілдік тұлғалардың
тілінде қалыптасатын
мұндай жүйе – заңды құбылыс. Тілдегі көркемдеу құралдарының
ішіндегі ең көнесі – теңеу. Теңеу мағыналық құрылымы жағынан
бейнелі сөздердің (троптардың) өзге түрлерінен ажыратылады.
Теңеудің мағыналық құрылымы бейнелеуіштік, суреттілік