Қaзaқ Тiлiнiң Өзектi Мәселелерi және Тәуелсiздiк Тaғылымы
жүктеу/скачать 1,82 Mb. Pdf көрінісі
|
aзa Тiлiнi зектi М селелерi ж не Т уелсiздiк Тa ылымы
| Қaзaқ Тiлiнiң Өзектi Мәселелерi және Тәуелсiздiк Тaғылымы
146 «жора» деп атайды. Өз тілімізде де «жора-жолдас» деген қос сөз бар. Келтірілген мысал – бір кездерде л сонорының р болып дыбысталғанының дәлелі. Енді түркі тілдерінен жүйесі бөлек әлем тілдеріне назар аударалық. Орыс тілінде дор+ога ана тіліміздегі «жол» сөзінің ұғымын бере алады. Дор мен жол – гомогенді. Себебі, д қыпшақ тілдеріндегі дж аффрикатының құрамында бар. Ал л-дің архетипі (түпкітегі) – *Р. Араб тілінде тар+их – ақиқат, шындық өмірдің, қоғамның немесе басқа бір заттың шығу, өсу, даму жағдайы, жүріп өткен жолы. Сопылық ілімінде тар+иқат – жол. Бұл сөз ағылшын тілінде – ис+тор+и, орыс тілінде – ис+тор+ия. Ағылшын тілі мен орыс тілі – үндіевропа тілдерінің өкілі, араб тілі – хамит-семит тілдерінің өкілі. Тш(ч)~дж~ж~т~д сәйкестігі мен а~о, р~л сәйкестіктерінің генезисі бір дыбыстар екендігі түркологияда әлдеқашан дәлелденілген. Ұғымы, түсінігі жағынан да ыңғайлас бұл сөздерді (жол~жор~дор~тар~тор) түпкі тек (архетип) демеске лаж жоқ. Бір кезде жер бетіндегі барлық адамдардың лексиконында болған сөз. Күн сөзінің белгілі бір формада бүкіл дүние тілдерінде кездесетіндігін дәлелдеп берген болатынбыз. Жұмыла көтерген жүк – жеңіл. Түбіртек теориясын меңгеруге тіл білімінің барлық ғалымдары (ұлтына қарамай) атсалысса, жүздеген, тіпті мыңдаған сөздердің ортақ екендігі анықталған болар еді. Тағы бір мысал. Қазақ тілінде қарт (жасы ұлғайған, қартайған адам) деген сөз бар. Түбіртекке бөлсек – қ+ар+т. Осы сөздің ар түбіртегі орыс тіліндегі ст+ар+ик сөзінің құрамында кездеседі. Ал ағылшын тілі мен неміс тілінде екі түбіртегі бірдей –ар және дауысты дыбысынан айрылған жартыкеш т – ұшырайды. Ағылшында – ол+д, немісте ал+т. Ағылшын тіліне қарағанда неміс тілі түркі тілдеріне жақындау: а мен т дыбыстары бірдей. л~р сәйкестігі негізінде л-дің де шыққан тегін табу оңай: *ар+т~қ+арт. Ағылшын, неміс туыстас тілдер. о~а, д~т сәйкестіктері негізінде олд та *арт түрінде қалпына келеді. Демек, қарт сөзі де, кем дегенде, үндіевропа тілдері мен түркі тілдеріне ортақ. Ілгері замандағы түбіртектердің лексикалық немесе грамматикалық мағынасын негізінен дауыссыз дыбыстар сақтап қалған. Ал дауыстылар болса, тарихи даму барысында мың сан Қaзaқ Тiлiнiң Өзектi Мәселелерi және Тәуелсiздiк Тaғылымы 147 өзгеріп кете береді. Сөздерді түбіртектерге ажыратқанда дауыссыздарға арқа сүйеу осыдан келіп шығады. Қазақ тіліндегі жақ (от жандыру), жан (оттың тұтануы), жалын (жанған оттың лапылы) сөздерін орыс тіліндегі жара (шыжыған ыстық), жарить (қуыру), жарко (ыстық), жгучий (күйдіретін), ожог (күйген жер), пожар (өрт), сжечь (өртеп жіберу) сөздерімен салыстырсақ, от түбіртегінің семасын ж дауыссызы сақтап қалғанын аңғару қиын емес. талпақ~жалпақ сияқты сөздерде кездесетін т~ж сәйкестігі тілдер арасында да бола береді. От түбіртегі парсы тілдерінде ат>аташ. Бұл сөз де бір замандарда түркі тілдері мен үндіевропа тілдеріне ортақ болған. Сабақтастық т~ж сәйкестігі арқылы қазірге дейін жетіп отыр. Ең көне дыбыстардың бірі – р дауыссызы орыс тіліндегі және қазақ тіліндегі ондаған, жүздеген сөздерді формалық жағынан ғана емес, мағыналық жағынан да ортақтастыра алады. Мысалы, первый~бірінші, четыре~төрт, сорок~қырық, серый~сұр, вор~ұры, середина~орта, сердце~жүрек, брызгать~бүрку, прыгать~ырғу, поворот~бұрылыс, грязь~кір, черный~қара, рис~күріш, красный~қырмызы, тағысын тағылар. Енді бір алуан сөздердің екі дауыссызы және мағынасы ортақ болып келеді. Мысалы, орыс тіліндегі облако деген сөзбен қазақ тіліндегі бұлт деген сөздің екі дауыссызы (б және л) ортақ болса, араб тіліндегі «зұлымдық» мағынасындағы зұлмат сөзінің екі дауыссызы орыс тілінің осы ұғымдас зло лексемасындағы з, л дыбыстарымен бірдей. Сонымен қатар, жүйесі бөлек тілдер бола тұрса да, үш дауыссызы ортақ сөздер де баршылық. Орыстың жалоба сөзі қазақтың жалбарыну сөзімен ж, л, б дыбыстары арқылы ортақтасса, короткий сөзі қортық сөзімен қ~к, р, т дауыссыздары арқылы бір ұғымға ие болып тұр. Бұл тізбекті одан әрі соза беруге болады. Басқа шет ел тілдеріне қарағанда, орыс тілін біршама білетін болғандықтан орыс, қазақ параллельдерін көбірек тауып отырмыз. Түбіртектану ілімін меңгерсе, ағылшын тілінің мамандары ағылшын – қазақ параллельдерін, неміс тілінің мамандары неміс- қазақ, қытай тілінің мамандары қытай-қазақ параллельдерін тез табар еді. Әлем тілдерінің өзара тектестігіне көз жеткізу үшін бірнеше ұлы тілдердің мамандары араласуы қажет. Қaзaқ Тiлiнiң Өзектi Мәселелерi және Тәуелсiздiк Тaғылымы 148 жүктеу/скачать 1,82 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|