Қaзaқ тiлiнiң Өзектi мәселелерi qazaq tiliniñ Özekti mäseleleri
жүктеу/скачать 1,03 Mb. Pdf көрінісі
|
| Аналитикалық формант
деп қосымша мен көмекші етістіктің бірлігінен тұратын, категория мағынасын білдіретін күрделі морфологиялық көрсеткіш аталады. Мысалы, Апам болса, ауданда сырқаттанып жатыр . Ақбөпе екеуміз таңертеңнен айтып жүрміз (С. Жүнісов). Осы екі сөйлемдегі сырқаттанып жатыр, айтып жүрміз деген аналитикалық формалы етістіктер -ып жатыр, -ып жүр деген аналитикалық форманттар арқылы нақ осы шақ мағынасын білдіреді. Қазақ тілі етістіктің аналитикалық формантына өте бай. Етістікте 70- тен аса аналитикалық формант бар: -а ал, -п бақ, -п ал, -п бар, -а бар, -а баста, -е бер, -п бер, -ған бол, -п бол, с- біл, -п біт, -а жазда, -п жат (-ыр), -е жөнел, -п жүр, -е жүр, -п жібер, - йін де, -са игі еді, -са екен, -ға еді, -са еді / екен / жоқ, -п кел, -е кел, -п кет, -а кет, -п көр, -е көр, -п қал, -а қал, -п қой, -а қой, -п отыр, - а отыр, -п өт, -п сал, -а сал, -п таста, -п тұр, -а тұр, -п түс, -е түс, -п шық, -а шық, -п сала бер, -п кеп жібер, -п кеп қал, -ғалы отыр, -ғалы жат (-ыр), -гелі жүр, -ғалы тұр, -а сала (-а салып), -қоя бер, -п келе жат, -п бара жат, -п болып қал, -ғы кел, -ушы болма, -а көрме, -ған болса, -р болса, -п жүре бер, -п кеп кет, -п сала бер, -п кеп бер, -уге бол т.б. Аналитикалық форманттар функционалдық қызметте қолдану мақсаттарына қарай әр түрлі мән-мағыналар мен қосалқы түрде ұғынылатын әрқилы реңктерге ие болады. Мысалы, төменде келтірілген көсемшенің -п және -й жұрнақтары арқылы жасалған жалаң аналитикалық форманттардың салыстыра берілген тілдік деректерден көруге болады: 1. -п ал форманты жетекші етістікке жалғанғанда, субъект өзге істі қоя тұрып (осы), әрекетті әуелі өзі үшін, өз мүддесі үшін жүзеге асырып алуды қалатындай мән (реңк) үстейді. Мысалы: көріп алды: жұлып алды; сыпырып алды; ұйықтап алды; сөйлесіп алды; жазып алды т.б. 2. -п бар форманты жетекші етістікке амалдың бірте-бірте я үдеуін, я бәсеңдеуін білдіретіндей реңк үстейді. Мысалы: (күн) шығып барады; таусылып барады; кеш батып барады; ауыл көркейіп барады т.б Балқия Қасым 45 3. -п бер форманты жетекші етістікке амалады бөгде адам үшін істелетініндей реңк үстейді. Мысалы: айтып бер; жазып бер; сөйлесіп; шешіп бер; түсіндіріп бер; көрсетіп бер т.б. 4. -п кел форманты жетекші етістікке амалдың бірте-бірте я дамуын, я бәсеңдеуін білдіретіндей реңк жамайды. Мысалы: өсіп келеді; көркейіп келеді; есейіп келеді (-п бар формантымен синонимдес). 5. -п қал форманты жетекші етістікке амалдың бірден басқа күйге (динамикадан статикаға) көшкенін білдіретін реңк қосады. Мысалы: 1) жатып қалды; ұйықтап қалды т.б. 2) шаршап қалды; қорқып қалды; шошып қалды т.б. -п кетті (шаршап кетті; қорқып кетті т.б. ) формаларына мағынасы жақын (жығылып қалды; құлап қалды). 6. -п сал форманты жетекші етістікке амалдың бірден именбей білдіретін реңк үстейді. Мысалы: айтып салды; суырып салды; шығарып салды; 2. -п бар форманты жетекші етістікке тіркескенде, оған өзінің негізгі мағынасын қосады, бірақ жетекші етістік көмекші етістік арқылы алатын амалдың не мақсатын, не одан бұрын жол жөнекей істелетін амалды білдіреді. Мысалы: ала бар; қарай бар; көре бар; тыңдай бар; оқы-и бар т.б. 7. -п кет форманты жетекші етістікке амалдың бірден я кенеттен басқа күйге немесе қалыпқа көшкенін білдіретіндей реңк үстейді. Мысалы: шаршап кетті; шөлдеп кетті, үсіп кетті; суып кетті; қайнап кетті; басып кетті; қорқып кетті т.б. 8. -п көр форманты жетекші етістікке амалды жүзеге асырып байқау я жүзеге асырып көру мағынасын көрсететін реңк қосады. Мысалы: ашып көр; айтыа көр; жазып көр; сөйлеп көр; тыңдап көр; оқып көр; татып көр т.б. 9. -п қой форманты жетекші етістікке амал- шығар; құрап шығардың нәтижесін күтерліктей раймен тиянақтап орындауды алдын ала ескертетіндей реңк үстейді. Мысалы: айтып қой; жазып қой; оқып қой; тазалап қой т.б. |