Қазақ тілінің шығу тарихы туралы түркі тілдері тіл туыстығына

жүктеу/скачать 0,62 Mb.

бет	3/80
Дата	27.11.2023
өлшемі	0,62 Mb.
	#128961

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 80

ҚАЗАҚ ТІЛ БІЛІМІ
Қазақ тіл білімінің зерттейтін үлкен 3 саласы бар, олар: фонетика, лексика және грамматика. Бұлардың зерттейтін тақырыптарын төмендегі кестеден көруге болады:

ФОНЕТИКА

1. Дыбыс

1. дауысты дыбыс

2. дауыссыз дыбыс

2. Буын

1. ашық буын

2. тұйық буын
3. бітеу буын

3. Үндестік заңы

1. буын үндестігі

2. дыбыс үндестігі

4. Тасымал
5. Екпін
6. Орфоэпия

7. Орфография

1. фонетикалық принцип

2. морфологиялық принцип
3. дәстүрлі принцип

ЛЕКСИКА

1. Сөз мағыналары

1. тура мағына

2. ауыспалы мағына
3. көп мағыналы сөз
4. синоним
5. омоним
6. антоним

2. Жалпы қолда-ныстағы сөздер

3. Қолдану аясы шектеулі сөздер

1. кәсіби сөз 6. табу сөз

2. термин сөз 7. кірме сөз
3. көнерген сөз 8. неологизм
4. диалект сөз 9. нақыл сөз
5.тұрақты тіркес 10. мақал

ГРАММАТИКА

Морфология

1. Сөз құрамы (оның 2 түрі бар):

1. Дара сөз	2. Күрделі сөз
а. түбір сөз ә. туынды сөз	а. қос сөз ә. біріккен сөз б. қысқарған сөз в. тіркескен сөз

2. Қосымша (оның 2 түрі бар):

1. Жалғау	2. Жұрнақ
а. көптік ә. септік б. жіктік в. тәуелдік	а. сөз тудырушы ә. сөз түрлендіруші

3. Сөз табы (оның 9 түрі бар):

1. зат есім

2. сын есім
3. сан есім
4. есімдік
5. етістік

6. үстеу

7. шылау
8. еліктеу сөз
9. одағай

Синтаксис

1. Сөз тіркесі
а. есімді
ә. етістікті
2. Жай сөйлем
а. жақты – жақсыз
ә. жалаң – жайылма
б. толымды – толымсыз
в. атаулы

3. Құрмалас сөйлем
а. салалас
ә. сабақтас
б. аралас
4. Сөйлем мүшелері
тұрлаулы – тұрлаусыз
5. Пунктуация
6. Стилистика

Ескерту:

Сөз құрамы туралы оқулықтарда мынадай пікірлер бар:

сөз құрамының 2 түрі бар деп берілген: : түбір және қосымша;
сөз құрамының 3 түрі бар деп берілген: түбір сөз, туынды сөз, күрделі сөз;
сөз құрамының 5 түрі бар деп берілген: түбір сөз, туынды сөз, қос сөз, біріккен сөз, қысқарған сөз;
сөз құрамының 6 түрі бар деп берілген: түбір сөз, туынды сөз, қос сөз, біріккен сөз, қысқарған сөз, тіркескен сөз;

Сөз тіркесі мен тіркескен сөздің (тіркесті сөз) айырмасы:

Сөз тіркесі ең кемі екі сөзден тұрады және әрқайсысы өз алдына жеке мағынаны білдіреді. Мысалы,

қара (қандай?) көйлек (не?)
жиырма (қанша?) бала (кім?)
машина (не?) келе жатыр (не істеп жатыр?) т.б.

Тіркескен сөз ең кемі екі сөзден тұрады, бірақ екеуі бір мағынаны білдіреді және бір сұраққа жауап береді. Мысалы,

қара ала (қандай?),
жиырма бір (қанша?),
келе жатыр (не істеп жатыр?) т.б.
Қазақ тіл біліміне шет тілдерінен енген термин сөздер

Грек тілінен енген сөздер:

Алфавит (альфа, ветта (грек әліпбиінің алғашқы екі әрпі) – әріптердің жүйелі тізбегі.
Антоним ("қарсы" және "атау") – мағыналары қарама-қарсы сөздер.
Архаизм (ежелгі, ертегі) – ертеректе күнделікті өмірде жиі қолданылғанмен, қазіргі кезде басқа сөзбен алмастырылғандар.
Диалог ("екі", "сөз") – екі не бірнеше адамның сөйлесуі.
Грамматика (жазу, жазу өнері) – тілдегі сөздердің өзгеру тәсілдері мен құралдарын, сөз тіркестерін, олардың сөйлемге құралу заңдарын зерттейтін тіл білімінің саласы.
Диалект (сөйлеу) – белгілі бір аймақта қолданылатын тіл ерекшеліктері.
Дифтонг – қосарлы дыбыс.
Идиома – бір ұғым ретінде қалыптасқан сөз тіркестері. (Мысалы: түйе үстінде сирақ ұйту)
Лексика (сөздік қор) – тіл білімінің сөз және оның мағынасын зерттейтін саласы.
Лексикология – (лексика, логос) – тілдің сөздік құрамы мен оның тарихи даму заңдылықтары, қызметін зерттейтін тіл білімінің саласы.
Лексикография (сөздік ілімі) – тіл білімінің сөздіктер жасайтын және оларды зерттейтін бір саласы.
Мақал (араб сөзі) – түйінді ойды білдіретін тура мағынасына орай астарлы мағына да бере алатын ықшамды нақыл сөз.
Монолог ("бір" және "сөз") – кейіпкердің ішкі көңіл-күйін білдіретін толғау сөзі.
Метафора (ауысу, ауыстыру) – бір-біріне ұқсас екі не одан да көп зат немесе құбылыстың балама аталуы.
Метонимия (атын өзгертіп атау) – ойда сақталып тұрған бірер сөзді айтпай–ақ, ол сөзді екінші бір сөз мағынасына сыйыстырып жіберу. Мысалы, Сәкеннің шығармаларын оқыдым деудің орнына Сәкенді оқыдым деу)
Морфема (форма) – сөздің ең қысқа мағыналы бөлшегі.
Морфология (түр) – тілдегі сөздердің формаларын, сөзге қатысты грамматикалық мағыналарды тексеретін сала; тілдегі сөздердің өзгеруі, түрленуі туралы тіл білімінің саласы.
Неологизм (жаңа сөз) – тілдегі жаңа ұғымды білдіріп, жаңадан пайда болған сөздер.
Омоним ("біркелкі" және "атау") – бірдей дыбысталғанмен, мағыналары әр түрлі болып келетін сөздер.
Орфография (дұрыс жазамын) – сөздің дұрыс жазылу ережелері.
Орфоэпия (дұрыс сөйлеу) – сөздің дұрыс айтылу ережелері.
Полисемия (көп мағына) – сөздің көп мағыналығын зерттейтін тіл білімінің саласы.
Семасиология (белгі, ілім) – сөздің мағынасын зерттейтін тіл білімінің саласы.
Сингармонизм (бірге үндесу) – сөз ішіндегі дауыстылардың бір-бірімен үндесуі.
Синекдоха (бірге жобалап, шамалап түсіну) – бүтіннің орнына бөлшекті, жалпының орнына жалқыны, үлкеннің орнына кішіні, немесе керісінше, бөлшектің орнына бүтінді, жалқының орнына жалпыны қолдану негізінде сөз мағынасын алмастыру амалы. (Төрт-бес қой-ешкіміз бар деудің орнына төрт-бес тұяғымыз бар деу)
Синоним – айтылуы әр түрлі болғанмен, мағыналары бір-біріне жақын сөздер.
Синтаксис (құрастыру) – сөз тіркесі мен сөйлемді зерттейтін тіл білімінің саласы.
Фонема (дыбыс) – сөздің дыбыстық бірлігі.
Фонетика (дыбыс) – тіл дыбыстары туралы, тілдегі дыбыстық ерекшеліктер мен заңдылықтарды зерттейтін тіл білімінің саласы.
Фонология (дыбыс, ілім) – фонеманы зерттейтін тіл білімінің саласы.
Фразеология ("сөйлемше", "ілім") – тілдегі тұрақты тіркестер-ді зерттейтін тіл білімінің саласы.
Эвфемизм (сыпайылап айту) – бір затты не құбылысты, я болмаса бір оқиғаны сыпайылап айтып жеткізу амалы.

Латын тілінен енген сөздер:

Ассимилияция (үндесу) – сөз құрамындағы немесе сөздер аралығындағы қатар келген дауыссыз дыбыстардың бірі екіншісіне ықпал етіп, өзара үндесуі.
Аффикс (қосылған) – қосымшаның терминдік атауы.

жүктеу/скачать 0,62 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 80