Қазақстан жаңа заман тарихты пәнінен оқу-әдістемелік кешені
жүктеу/скачать 0,68 Mb.
|
| 3. Қазак халкы және оның мәдениет тарихының зерттелуі. Қазақ өлкесінің, қазақ халқының ғасырлар бойы дамып келе атқан тарихи, мәдени мұраларының зерттелуі, оның Ресей жерінің ажырамас аймағы, бүтіндігін толықтыратын бөлігі ретінде қарастырыла бастауы қазақ жеріне тарихшы, этнограф, орыс халқының азаттық күресінде тұтасып, айыпқа тартылып, айдалып кеткендер қазақ даласын, табиғатын, елін, дәстүрін, әдет-ғұрпын зерттеуге, жергілікті халықты орыс ұлтымен табыстыруға, таныстыруға үлкен күш салды. Оларды шұғыл, мақсаттарына қарай үш топқа бөлуге болатын еді. Алғашқы тобы қазақ халқының тарихын білімділік, ұғыну, тусіну тұрғысынан зерттеп, оны жұртшылық игілігіне айналдыру, зердесіне ұялату болса, екінші топ — бұл зерттеу, қорытындыларын, негіздерін орыс мемлекетінің пайдасына жарату, қазба байлықтарын тауып, қасиетті жерлерінің жемісін орыс қоғамының пайдасы үшін іске асыруды ойласа, оны үшінші бір тобы қазақ жеріндегі халықты орыстандыру мақсатын көздеді. Сөйтіп қазақ жерін зерттеу Қазақстандағы отарлық саясатты жүргізудегі келелі мәселелердің бірі болды.
Қазақ жерін зерттеушілердің бірі П. К.Криллов (1689-1737 жж.) болды. Жағрапия ғылымының маманы, әрі ірі мемлекет қайраткері болған ол қазақ даласының табиғаты, тауы мен даласы, суы, жер бедері және қазақ жұртының жер ыңғайына, шөбіне, шабындығына орай орналасуы туралы мол мағлұмат жинап, «қырғыз, қайсақ және қарақалпақ ордалары» туралы еңбек жазып, оны бүкіл Ресейлік империя атласын жасау үшін кеңінен пайдаланды. Орыстың белгілі оқымыстысы Рычков болды. Николай Федорович Рычков ғылыми экспедиция құрамында қазақтын жерін аралап, көптеген зерттеу жұмысын жүргізді. 1771 жылы Рычковтың «Қырғыз-қайсақ жеріне сапары кезіндегі күнделігі» деген еңбегі жарык керді. Оның қазақ жеріне деген ықыласты еңбегін жалғастырған П. М. Рычков (1712-1777 жж.) орыс әкімшілігінде қызмет істеп, қазақ елінің экономикасы,, мәдениеті, орыс-казақ халықтарының байланысы жөніндегі құнды деректер жинап, соның негізінде, «Орынбор қаласының сипаттамасы», «Татарлар туралы қысқаша мәлімет», «Орынбор тарихы» атты ғылыми жаңалығы мол шығармалар жазды. Петербург Ғылым Академиясының мүшесі П. С. Паллас 1768-1774 жылдарда Еділ бойын, Каспий ойпатын, Башқұрстан мен Орал тауларын, Байқал көлінін сыртқы аймақтарын зерттеген академиялық экспедицияны басқарып, «Россия мемлекетінің әр түрлі провинцияларына саяхат» деген көлемді еңбегін өмірге келтірді. Онын түркі тілдес халықтардың өмірі мен тұрмысына, емшілік, бақсы-балгерлік, тәуіптік өнеріне талдау жасауы халық ғылым-білімінің қайнары тереңде жатқанын көрсетті. Қазақ халқының мәдени өмірін зерттеуде мол мұра қалдырған итальян саяхатшысы Марко Поло (1254 -1327 жж.) оның еңбектері ертерек, біз қарастырып отырған кезден көп бұрын шыққанмен, ол казақ халқының әлеуметтік өмірін, мәдени-рухани тұрмысын, дәстүрін терең біліп, олардың болашағы мен келешегі, тозбайтын, азбайтын арнасы туралы айта да, жаза да білді. Венгер ғылымы А. Вамберидің — «Орта Азияға саяхат» (1865), «Орта Азия очерктері» (1868 ж.) деген еңбектері қазақ тақырыбына байланысты, оның мәдени тіршілігі туралы көптеген деректер береді. Э. С. Бульфсон, Г. Ю. Клапатро, К. Рихсарт, И. Шильтбергер өз жазбаларыңен қазақ мәдениетінің тарихын талдауды жұртшылық назарына ұсынып, насихаттауға аз үлес қосқан жоқ. «Қырғыз-қайсақ немесе қырғыз-қазақ далаларының сипаттамасы» атты көлемді еңбегінен мәлім болған А. П. Левшин (1799-1879) қазақ атауының қайдан шыққанына тыңғылықты талдау жасай келіп, қазақ халқының сөз өнері, сәулет мұрасы, халықтың ауыз әдебиетінің өзіндік ерекшеліктері мен белгілері туралы, қазақтың ақындық әлемі, импровизациялық шеберлігі жөнінде көкейге конымды өмір тәжірибесімен өзектес ойларды айтты. Қазақ тарихын терең зерттеген Левшинді Шоқан Уәлиханов аса жоғары бағалады. Қазақ мәдениетінің тарихын зерттеудегі В. В Радловтың (1837-1918) ролі ерекше. Алтай, Сібір, Қазақстан халықтарынын тарихи тағлымы мен танымын, өсу, өрлеу, өркендеу жолдарын тереңдете зерттеп, «Солтүстік түркі тілдерінің салыстыр-малы грамматикасы, түркітілдері сөздігін жасау тәжірибесі», «Солтүстік түркі тілдерінің фонетикасы» сияқты шығармала-рымен бірге «Түркі тайпаларының халық әдебиеті үлгілері» атты көп томдық еңбек жазды. Оның қазақ елінің қалыптасуына арналған үшінші томында қазақ халқының түп-тегі, әлеуметтік өмірі, салт-дәстүрі, сөз өрнектері көңінен қарастырылды. Оның 1870 жылы шыққан «Түркі халықтарының халық әдебиеті үлгілері» атты жинағы — көлемі мен ғылыми мәнділігі жағынан қазақ фольклорына арналған толыққанды еңбек болды. Мұнда қазақ ауыз әдебиетінің барлық жанрлары барынша мол қамтылып, халықтың ауызша сөйлеу тілінін ерекшілігіне ерекшекөңіл белінген. Терістік Алтайдан Жайық өзеніне, Омбыдан Зеравшан өлкесінің Батыс аймағына дейінгі даланы өздерін «қазақ» деп, орыстар мен Батыс елдері «қырғыз» немесе «қиргыз-қайсақ» деп атайтын халық мекендейтіндігін айта келіп, В. В. Радлов бірінші рет қазақ халқын өз атымен атайды. Оның Қазақстанға алғашқы сапары 1862 жылдан басталады. 1869 жылы Шу даласымен Ыстықкөл жағасындағы елдерді аралап, ауыз әдебиетінің озық үлгілерін көнекөз қариялардан жазып алады. жүктеу/скачать 0,68 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|