Қазақстан жаңа заман тарихы пәнінің мақсатымен міндеттері

Дәстүрлі қазақ қоғамында жас ұрпаққа тәрбие беру процесінде олар­ға тарихи білім бе­ру не­гіз­­гі міндет болып есептелді. «Жеті ата­сын білмеген жетесіз» деген қанатты сөз осы уа­қытта ту­­са керек. Ел Пре­зиденті Нұрсұлтан Назарбаев «Қазақ бол­мы­­сы­ның келесі бір ерек­шелігі – оның тарихшылдығы. Қара халықтың тарихтан ха­бар­дар­лы­ғы мей­­лінше жоғары болған. Керек де­сеңіз, білім ин­сти­­тут­та­ры­ның дамыған жүйесі бар бүгінгі күн­­­­нің өзін бұрынғы қа­зақтардың са­насындағы жаппай тарихшылдықпен салыс­ты­ру­ға болмай­ды» деп жазды.

ХVІІІ ғасырда қазақ елі отаршылдық күрестін шарпауында бол­ды. Дәл осы дәу­ір­де ха­лық­қа та­­рихи мағлұмат беру күрестін бір не­гіз­гі формасына айналды. Өкінішке ор­ай орыстың, жоң­ғар­­­­дың, қы­тай­дың ықпалында қалған аймақтарда халық өзінің тарихи жа­дынан ай­ы­ры­­ла бас­та­­ды. Жат жерлік ғалымдар қазақ тарихын бұрмалап, оған тү­зету енгі­зіп, халқымыздың өт­ке­ні жө­­­нінде өз нұсқаларын жасады. Сөй­тіп халық арасында жалған та­рих­шылық пайда болды. Ос­ы­н­­­дай да атақ­ты үнді халқының көсемі Джавахарлар Неру­дің мына сөздері ес­ке тү­се­ді: «Ис­тория почти всегда пишется победителями и за­во­е­ва­те­­ля­ми и отражает их точку зрения, или, по край­­ней мере, версии по­бе­­ди­те­лей отдается пре­д­почтение, и она берет верх». Бұл айтылған сөз­­дер қазақ тарихына да қатысты. Алдымен А.И.Лев­шин соңынан бір топ орыс тарихшы­ла­ры елі­міздің бұрмаланған та­рихын жасады. Бұл кеселдің осы күнге дейін ақтаңдағын тарихшы ғалымдар аршып келеді. ХІХ ға­сыр­дан бас­тап Қазақстан тарихы ор­ыс империясының та­ри­хы­мен тығыз бай­ла­ныста зер­т­тел­ді.

Тарихи білім мектептен басталатыны белгілі. Ресей империясы құ­­рамындағы қазақ ба­ла­ла­ры орыс мектептерінде оқыды. Сөйтіп олар орыстың тарихи дәстүрінде тәрбиелен­ді. Кеңес үкі­ме­­­ті орнаған ал­ғаш­қы жылдарда тарихтың орнына қоғамтану пәні оқытылды. Қо­ғамтану пәнін­де оқушылар тарихи схемалар мен фактілермен ғана танысып қойды. ХХ ға­сырдың 30 жылда­ры Кеңес қоғамы тарихи бі­лім­нің жетіспейтіндігін сезе бастады. 1934 жылы ақпан – науырыз ай­ла­рында Партияның Орталық Комитетінің тапсырмасымен Рес­сей Фе­де­рациясының Халық Ағар­ту Комиссариаты тарихшы-ғалымдар мен мектеп мұғалім­де­рі­нің мәжілістерін өткізді. Сол кез­дегі көрнекті қоғам қайраткері Н.К.Крупская «...са­мое, важное, - научить ре­бят из ряда кон­ретных фак­­тов делать вывод. Исто­рия для этого – чрез­вы­чай­но благодарная дис­цип­лина. Мұның өзі сол кездегі коммунистер ли­­дерінің тарихтың тәрбиелік мәнін түсіне баста­ға­нын көр­сетеді. Осы жыл­­­да­ры тарих пәнін тө­менгі сыныптан жоғарғы сыныпқа дейін кіргізу, тарих пә­ні­нің мұғалі­мін дай­ын­дау оның оқулығын жазу жұ­мыс­тары қызу жүріп жатты. 1934 жылдан бас­тап Кеңес мек­теп­­те­рі­нің 3-4 сыныптарында СССР тарихының қарапайым курсы енгізілді, он­ың оқулығы жа­зыл­ды. Көп кешікпей 8-9 сыныптарға арналған СССР тарихының оқулығы жа­зыл­ды. 1934 жыл­­дың тамыз айында А.А.Жданов, С.Н.Киров және И.В.Сталин сияқты пар­тия қай­рат­кер­­ле­рі СССР тарихының оқулығымен танысып, оған өзінің сын-ес­керт­пе­лерін берді. Әд­іл­­дігін ай­ту ке­рек сын-ескертпеде оқулық авторларының тек қана орыс халқының та­ри­хы баян­дал­­­ға­ны баса ай­тады. Авторларға СССР-дің құрамына кірген орыс емес халықтар тари­хы­ның қа­­лып қой­ған­ды­ғы ескертіледі. Бұдан да басқа оқулықтың кемшіліктері айтылады. Оқу­лық­тың тү­зетіл­ген нұс­қа­сы 1936 жылдың 26 ақпанында қайта талқыға түсті. Осыдан кейін жарық көр­ген СССР Ха­лық Ко­мис­сариатының Кеңесі және Партия Орталық Комитетінің қау­лы­сын­да оқу­лықта бұ­рың­ғы кем­шіліктердің қайталанғандығын, оны мек­теп­терде пай­да­лануға бол­май­­тын­дығы ай­ты­л­ды. Мі­не, осыдан кейін оқулық дайындауға кон­курс жа­рия­ланып, 1936 жылдың ақ­панында он­ың қорытындылары белгілі болды. Міне, сол оқулықтар бойынша Ке­ңес жастары қырық жылға жа­­қын бі­лім және тәрбие алды. Шындығында КСРО та­ри­хы­ның 85-90%-ы орыс та­­рихын ба­яндауға ар­налды. Қалған 20%-дың 0,5 бө­лігі ғана қазақ халқының тарихына ар­нал­ды. Қо­рыта айт­­қанда, Ке­ңес заманында қазақ жас­тарының шы­найы ұлттық тарихи санасы қа­лып­­­тасты деп айту қиын.

Дәстүрлі қазақ отбасыларында жас ұрпақтың тарихи санасын әже­сі мен атасы, әкесі мен шешесі қалыптастырды. Тарихи сананың қалыптасуына қазақ аңыз-ертегілері, ғашықтық жыр­ла­ры, батырлық эпостары орасан зор әсер етті. ХХ ғасырдың 60 – 70 жылдарында жа­зыл­ған қазақтың талантты жазушысы Ілияс Есенберлиннің «Көш­пен­ді­лер» романы қазақ жастарының са­на­сы­нда ірі бет-бұрыс туғызды. Тек осы жылдары қазақ халқы өзінің та­ри­хы бар екендігін біле бас­та­ды.

1980 жылдардың аяғында қазақ қоғамында тарихтың қажеттілігі ке­неттен байқалды. Мұ­ны жо­­ғарыда отырған партия-совет бас­шы­ла­ры да түсіне бастады. Осы жолдардың ав­торы 1990 жылы сол кездегі Қа­зақстан Компартиясы Орталық Комитетінің хатшысы Өзбе­кә­лі Жә­ні­бековке хат жолдап, онда қазақ тарихын бала бақшасынан бастап аспирантураға тү­су емтиханына дейін кіргізу мәселесі қойылды. Қа­зақ­тың асыл азаматы Ө. Жәнібеков хат­­тың мазмұнын дұрыс тү­сініп, халық ағарту министрі Шайсұлтан Шаяхметовке тапсыр­ма берді.Сөй­тіп, алдымен барлық жоғарғы оқу орындарына қазақ тарихы курсы енгізіліп, ке­йіннен орта мектептерде қазақ тари­хын оқытуға 221 сағат уақыт бөлінді. Министрлікте қыз­мет істейтін ұлтжанды аза­мат­ты Т.Абраев ақ­сақал бағ­дарлама жазу, оқулық дай­ы­н­­дау үшін авторлық ұж­ым құру мәселесін тез арада қол­ға алды. Сол жыл­­дары бағдарламаның үш нұсқасы жа­зылып, белгілі ға­лымдармен тәжірибелі ұстаздар әр сыныпқа арналған мектеп оқулық­та­рын жазып шығарды. Бү­гін­де Қа­за­қ­­­стан тарихы пәні өзінің мәр­тебелі міндеттерін аброймен орын­­дап отыр. Белгілі қа­зақ тарих­шы­­сы профессор Т.Омарбеков «Жал­пы алғанда ел болып қа­лыптасуымыз үшін, ұлт бо­лып тұ­та­­суы­мыз үшін, ұлттық сана сезіміміздің нығая түсуі үшін, ұлт­тық туған та­рих­қа құш­та­р­лық про­цес­­сін жағымды, тіптен бізге аса қажет құбылыс ре­тінде баға­лай­мыз» дей келе та­рих­тың ұлт­­­тық сананы қа­лып­тас­ты­руындағы орнына аса зор баға бере­ді.

«Қазақ тарихы» журналының алғашқы нө­ме­рінде Әл-Фараби атындағы Қазақ ұл­т­­тық университетінің кафедра мең­герушісі, профессор Қамбар Атабаев қазақ тарихын рефор­ма­­лау мә­селесін көтерген болатын. Әлбетте, мақалада өте көкейтесті проб­ле­малар көтерілген.

Білім берудің әрбір деңгейінде Қазақ тарихы пәні бағ­дарламаларының өзгер­мес­тен қайталануы. Балалар бақшасында, орта мектепте Қазақстан тарихының мазмұны, жүй­е­лі түрде беріледі. Жоғарғы оқу орнына түскен баланың ел тарихынан жалпы түсінігі бар, көне за­ман­нан осы күнге дейін халық басынан өткізген тарихи процесстер туралы жүйелі білімі бар. Уни­верситетте сол алынған, иге­рілген материал жалғасын табуға тиісті. Өкінішке орай ол олай емес. Бірінші курстың студенті сол мектепте оқығанын қайталайды, ешқандай жаңа информа­ция алмайды, тарихи процесс күрделенбейді, теориялық тұжырымдар жасалмайды, әлем тари­хын­­дағы қазақ хал­қы­ның орыны нақтыланбайды. Осыдан студент қазақ тарихынан мезі бо­лады. Уни­верситетке жаңа түскен, небары үш-төрт ай оқыған тө­мен­гі курс студентіне Қазақ тарихы мем­лекеттік емтихан тапсыратын қор­қынышты, қауыпты пәнге айналады. Мұндай жағдай хал­қы­мыз­дың тарихына сүйіспеншілік тудырмайтыны белгілі.

Осы күнге дейін Министрлік мақұлдаған жоғарғы оқу орындары, колледж сту­ден­теріне арналған оқулықтардың жоқ­ты­ғы. Оқулық жоқ емес, бар. 1990 жылдардан бері бір­не­ше рет ба­сыл­ған. Ә.Әбдіәкімов, В.Кан, Ж.Артықбаев, Е.Әбіл және осы жылдардың авторы жаз­ған оқулықтар студент жастар сұранысын қанағат­тан­ды­рып келеді. Көп ел­дің көзі қорақты зиялы қауымы Қазақстан деген елді білгісі келеді. Ал ел туралы білім оның тарихынан басталады. Еліміздің елдігін қорғаған асыл ерлерінің болғандығын, әлемдік өрке­ни­ет­­ке өз үлесін қосқан мәдениет, әдебиет және ғылым саласында айтулы із қалдырған қай­рат­кер­ле­ріміз болғандығын әлемге паш ететін тарих ғылымы. Сон­дық­тан да тарих тек қана ғылым, қу­ат­ты тәрбие құралы ғана емес, ол – саясат.