'А бсаттаров  М .Р .  М еж дун ар одн о-п р авов ое  пол ож ен и е  С уда  Европейского

жатпайды. Мұндай козкараста халыкаралык үкіметтік емес ұйымдарға тек 

ерекше салалардағы  бірнеше елдердің я нституттары  мен  индивидтерінің 

ынтымактастык мекемелері жагады: діни ұйымдар (мысалы: Шіркеулердің 

Экумендік  Кеңесі);  ғалымдар  бірлестігі  (мысалы,  Пагоуш  козғалысы); 

спорттык  (Ф И Ф А );  кәсіподактық  (М Ф П );  күкы қты к  (Халыкаралык 

Кешірім)  және  т.б.  Кең  мағынасындағы  халыкаралык  ұкіметтік  емес 

ұйымдарға қоғамдык-саяси козғалыстар да жатады (мысалы,  Социалистік 

интернационал — Социнтерн) жэне “ жеке трансұлттык үкіметтер” ,  Т Н К  

сиякты жэне кейбір езінің қүрылымы мен күрамы бойынша үкіметаралык 

ұйымдар,  олар халыкаралык қауымдастыкка өзінің экономикалык ыкпалын 

нығайтуға үмтылады (мысалы,  мүнайды шетелге шығарушы Елдер Үйымы — 

ОПЕК).

Сірә,  халыкаралык үкіметгік емес ұйымдар эзірге өзінің халыкаралык 

процестерге ыкпал ету дәрежесі бойынша мемлекетаралык мекемелермен 

бір  катарға  қойылмайтын  болса  керек.  Соған  карамастан,  мұндай 

ұйымдардың санынын  артуында  адамдардын  өзара  эрекеті  мемлекеттін 

институтгары арқылы емес, тура эрекет механизмдерінің кемегімен тікелей 

іске  асырылатын  халыкаралык  катынастар  жүйесінің  калыптасу  үрдісі 

білінеді.  Казіргі  кездін  өзінде  мемлекетаралык  ұйымдарға  карағанда 

халыкаралык  үкіметтік  емес  үйымдар  айтарлыктай  коп,  сонымен  бірге 

кептеген жылдар бойы олардын санынын тұракты түрде есуі байкалады. 

Мэселен,  1968 ж.  1899 халыкаралык үкіметтік емес үйымдар болған,  1978 ж.

— 2420,  1987 ж. — 4235,  1998 ж. — 577б', 2006 ж. — 7000-нан асты.  Шамасы, 

халыкаралык аренада  эрекет  етуші  ретінде  мемлекеттін  монополиялык 

жағдайымен белгілі бір түрғыда таласатын осы тектес акторлардын пайда 

болуын  жаһандык  азаматтык  коғамның  калыптасу  процесі  ретінде 

карастыруға болатын сиякты.

Озінін  кызметінде  бедел  мен  мемлекеттік  биліктін  күшіне  сүйенетін 

үкіметаралык үйымдарға карағанда халыкаралык үкіметтік емес үйымдар 

озінін ыкпал ету күралы ретінде халыкаралык коғамдык пікірді,  ал,  максатқа 

жетудің  әдісі  ретінде  — тікелей  кандай да  бір  мемлекеттің  үкіметаралык 

үйымдарына (бәрінен бүрын Б Ү ¥ ) кысым керсетуді пайдаланады. Осыған 

карап оларга өздерінін алдына койған міндеттерін орындаудын жиірек сэті 

түсетіндігін байкаймыз. Бұл,  бәрінен бүрын кызмет саласы адам күкыктарын 

қорғау,  экологиялык  проблемалар  мен  гуманитарлык  көмек  болып 

табылатын үйымдарға катысты.

Осылайша,  халыкаралык катынастар — бүл әлемдік аренада эрекет ететін 

халыктардын,  мемлекеттер  мен  бірлестіктердін  арасындагы  саяси, 

экономикалык,  кұкыктык, дипломатиялык, эскери,  мэдени,  гуманитарлык

'Соверменные  международные отношения.  —  М .,  2000.  — с.  221. 

442

және басқа да байланыстар  мен өзара  карым-катынастардын жиынтығы. 

Осыған сэйкес халыкаралык катынастар жүйесі де халыкаралык катынастар 

субъектісінің рөлінде көрінуі мүмкін.

2. Халықаралық қатынастар жүйесі

Халыкаралык катынастар әр түрлі кең көлемді денгейлерде өрістейді, 

өмір сүреді жэне де эр алуан топтык денгейлерде байкалады. Географиялык- 

кеңістіктік  шектен  шыкпаушылығымен,  аталмыш  тұтастыкты  кұратын 

мемлекеттің  көлемімен  және  күш-қуатымен  халыкаралык  жүйенін 

өлшемдері  мен  түрлері  аныкталады.  Осы  көзкарас  түрғысынан  алғанда 

халыкаралык  катынастардын  жаһандык  немесе  жалпы  планетарлык, 

халыкаралык  жүйесін,  аймактык  және  субаймактық  жүйесін  ажырату 

қабылданған.

Халыкаршіык катынастардын барлык эрекет етуші акторлары жаһандык 

халыкаралык жүйенін элементтері болып шығады. Аймактык халыкаралык 

жүйені  мемлекеттін  белгілі  бір  географиялык  аймағында  орналаскан 

ұйымдар,  сондай-ак кызмет  өрісі  ен  алдымен  сол  аймакпен  шектелетін 

халыкаралык  үйымдар  кұрайды.  А йм акты к  халыкаралык  ж үйенін 

калыптасуынын  объективті  алғы  шарты  мемлекеттердің  жалпы 

географиялык тиесілілігі болып табылады.  Бүл олардын арасында ерекше 

байланыстар мен езара әрекеттердін орнауына алып келеді. Бүган,  мысалы, 

еуропалык,  панамерикандык,  африкандык,  азиялык (онтүстік-азиялык, 

онтүстік-шығыс азиялык),  таяу шығыстыкхалыкаралык жүйелер жатады. 

Субаймактыкхалыкаралыкжүйені аймактык жүйенін күрамдасбөлігі болып 

табылатын  мемлекеттер  тобы  кұрады  (мысалы,  Кариб  бассейні  елдері, 

батысеуропалык  субаймак  немесе  Бенилюкс  елдері,  яғни,  Бельгия, 

Нидерланд жэне Люксембург). Элбетте,  аймактык халыкаралык жүйелер 

жаһандык жүйенің жүйеше-бөлігі ретінде,  ал субаймактык халыкаралык 

жүйелер — аймактык жүйенін элементгері ретінде карастырыла алады.

Халыкаралык  ж үй е н ін   кұрылымы  деп  ен  алдымен  “ билік 

орталыктарының” немесе “ күш орталыктарының” ,  яғни,  барынша куатгы, 

халыкаралык аренада үстемдік ететін мемлекеттердін өмір сүруін көрсететін 

онын катысушыларынын арасындағы күш ара салмағының пішін үйлесімі 

түсініледі. Мүндай “ билік орталыктарынын” саны мен олардын арасындағы 

катынас  сипаты  халыкаралык  жүйенін  негізгі  элементтері  -   егеменді 

мемлекеттердін арасындағы өзара эрекетте белгілі бір із калдырады. Жүйенін 

нак  осы  күрылымы  оған  түрактылык  береді,  барлык  халыкаралык 

акторлардың  м інез-кұл кы н   айкындайды.  Халыкаралык  ж үйенін 

кұрылымдары кайсыбір елдерге мінез-кұлыкбағытын міндетгейді. Мысалы, 

экономика  саласында  олардын  жеке  мүдделеріне  карама-кайшы  болуы

443

мүмкін. Қүрылым халыкаралык катынастар жүйесіндегі ыкпалы бірдей емес 

мемлекеттердің халыкаралык аренадағы мінез-күлқының сипатын түсіну ге 

және болжауға мүмкіндік береді. Осыған байланысты ондағы үстемдік етіп 

түрған мемлекеттердіңсанына байланысты халыкаралыкжүйенін кайсыбір 

алуан түрлілігі болуы мүмкін екендігіне жол беріледі. Айталық,  аталмыш 

өлшем бойынша халыкаралыкжүйелерді йиполярлык.,  коп полярлық және 

бігшол ярлык немесе империялык деп ажырату қабылданған  .

-Биполярдык жүйеде,  белгілі болғанындай,  неғұрлым куатты екі мемлекет 

үстемдік  етеді.  Егер  олармен  салыстыруға  болатын  күш-куатка  баска 

мемлекеттер кол жеткізсе,  онда халыкаралык жуйе копполяплыкка ауысады. 

Тепе-тендік  көпполярлык жүйеде  немесе  күштер тепе-тендігі  жүйесінде 

бірнеше  ірі  мемлекеттер  бір-біріне  деген  шамадан  тыс  талап-тілектерге 

тыйым  сала  отырып,  оқиғаның  барысына  шамамен  бірдей  ыкпал  етуін 

сактайды. Сайып келгенде,  империялыктиптегі халыкаралык жүйеде өзінің 

тұтас  күш-қуаты  калған  барлық  мемлекеттерді  әлдеқайда  басып  озатын 

бірден-бір  күш ті  держава  үстемдік  етеді  (мемлекеттің  күш-қуатының 

көрсеткіштері  қарулану деңгейі,  экономикалык әлеуеті,  табиғи  ресурс 

корлары,  жер аумағының көлемі,  халқының саны және т.б. табылатынын 

ескесала кетеміз).

Халыкаралык  жүйе  қүрылымында  жүйенін  өзінің  жүмыс  істеуі  мен 

өзгеруініңзандары да корініс береді. Халыкаралықжүйе құрылымыныңжай- 

к ү й ін ің   озі  оның  орнықтылығы  мен  озгерісінін,  тұрақтылығы  мен 

“ революцияшылдығының”  ко рсе ткіш і  болып  табылады.  Ж үйенің 

күрылымы,  ягни  онын  катысушыларынын  арасындагы  күштер  ара 

қатынасынын пішін үйлесімі біраз уакыт бойы өзгеріссіз калуы да мүмкін 

жэне сол кезде жүйе тұрақтылықтәртібінде жүмыс істейді. Жүйе ішіндегі 

күштертепе-тендігі біртіндеп өзгерген кезде,  жүйетұрақсыздыктәртібінде 

жұмыс істей бастайды және де ол эволюциялық жолмен,  не болмаса,  тіпті 

революциялык  жолмен,  яғни  халыкаралык  күйзеліс  арқылы  озінін 

күрылымы  бойынша  жаңа  халықаралық  жүйеге  айналады.  Жүйе 

құрылымындағы  осындай  озгерістін  нәтижесі  ретінде  халыкаралык 

катынастардын  саяси-күқықтық  тәртібіндегі  озгерістер  де,  яғни  осы 

катынастарды реттейтін формальды жэне формальды емес принциптердін, 

нормалардың,  келісімдер  мен  шешімдер  кабылдау  процедурасынын 

жиынтығы да корінеді.

Олардын  сырткы  және  іш кі  орталықтандырылуының  томен  деңгейі 

сиякты халыкаралык жүйелердің осындай бір ерекшелігі де назар аударуға 

тұрарлыктай.  Баскаша созбен айтканда,  халыкаралык жүйелер — бұл оны 

қүрайтын элементтердің интеграпиясынын нашар деңгейімен, сондай-ақ осы

'Межрународные отношения:  история  и  современность.  — Киев,  2006.  — с.  120.

444

элементтердің  айтарлыктай  автономиясымен  ерекшеленетін  әлеуметтік 

түтастыктың  ерекше  типі.  Олардың  бұл  ерекшелігі  жоғарғы  биліктін 

болмауымен  жэне  олардың  негізгі  элементі  ретіндегі  мемлекеттердің 

егемендігінің  “ саналуандылығымен”  байланысты.  Шындығын  айтканда, 

халыкаралык  жүйе  элементтерінін  мұндай  автономиясының  деңгейін 

абсолюттендіруге  болмайды:  халыкаралык  катынастар  тек  мүдцелердің 

шиеленісімен ғана сипатгалмайды,  сондай-ак олардын акторларынын өзара 

тәуелсіздігімен де сипатталады. Тіпті жоғары интеграциялы кауымдастык, 

яғни,  мемлекеттік ұйымдаскан коғам кейбір жағдайларда анархияға және 

тұтасты кты ң  дезинтеграциясына  әкелуі  м үм кін ,  коғам  іш індегі 

шиеленістерден кұтыла алмаған. Тарихта мұның мысалдары аз емес. Таңқалуға 

тиіс  нәрсе,  халыкаралык  жүйелердін тұраксыздык  пен  дезинтеграцияға 

бейімділігі  емес,  олардың өздерінін  шенберінде  жоғарғы  билік  болмауы 

жағдайында датүрактылыкка ие болуы.

.  Халыкаралык  жүйелердің  сырткы  жағдайы  жоніндегі  мәселені 

аналитиктер бір жағынан аймактык және субаймактык жүйелерге сәйкес, 

екінші жағынан — жаһандық жүйелерге сәйкес әр түрлі шешеді.

Ойлаудыңозі қиын болмаса да субаймақтық жэне аймактык халыкаралык 

жүйелердін  кеңістігі  олардын  сырткы  геосаяси  ортасы  болып  шығады. 

Мәселен,  Еуропалык Одақтың кеністігі,  мысалы,  баска мемлекеттердің 

жиынтығы,  сондай-ақ  эр  түрлі  халыкаралык  үйымдар  мен  аймактық- 

географиялық (еуропалык) жэне жаһандыкденгейдегі баска да акторлардын 

жиынтығы болып табыла алады. Осы кеністіктің элементтерінін әркайсысы 

халыкаралык жүйе ретінде Еуропалык Одактын жұмыс істеуіне кандай да 

бір  ықпалын  тигізеді  .  Бұл  ықпалдың  нәтижесі  аталмыш  жүйедегі  болып 

жатқан озгерістер де,  сондай-ак Еуропалык Одак тарапынан осы ыкпалға 

реакция да (“ жауап” ) бола алады.

Жаһандык  немесе  жалпы  планетарлык,  халыкаралык  жүйелердің 

кеңістігі жоніндегі мәселе күрделірек шешілуде. Мұндай жүйенін,  түтастык 

ретінде  іс  жүзінде  озіне  үқсас  жүйелік  кұрылымдармен  мүндайлардын 

болмауынан  озара  эрекет етуге  мүмкіндігі  жок.  Жаһандык халыкаралык 

жүйенін  сыртқы  жағдайы  тек  табиғи  ортадан  ғана  табылуы  мүмкін: 

геоландшафт,  атмосфера,  стратосфера,  күн жүйесі. Осыған байланысты, 

кейбір  аналитиктер  жаһандық  халыкаралык  жүйе  осы  терминнің  дәл 

мағынасындағы жүйе ретінде карастырыла алмайды деп топшылайды. Алайда, 

кез  келген  жүйенін  аныкталуы  бойынша,  сол  кағидаға  сэйкес  онын 

кеністіксіз бола алмайтындығы дәлелді болып табылады,  бірақ бүл элі әрбір 

жүйе  міндетті  түрде  озінін  кеністігімен  өзара  әрекетте  болады  дегенді

'Қараңыз:  Абдулпаттаев С.Х.  Халықаралык катынастардын  казіргі  проблемалары. 

— Алматы,  2006.  — 97-101  б.

445

білдірмейді. Тек ашык жүйелер ғана емес,  жабык жүйелер де бар.  Нак осы 

ж абыкжүйелердін. катарына жаһандыкхалыкаралыкжүйе де жатады.

Жаһандык халыкаралык жүйенін жағдайын түсінудегі атап көрсетілген 

киындыктарға қарамастан,  ғалымдардын басым көпшілігі аталмыш жүйенін 

ерекше өзгешелігі оның жүмыс істеуіне оған тән ішкі факторлар елеулі түрде 

ыкпал ететіндігі екендігімен  келіседі. Түтастыкты  құратын  элементтердін 

накосы  қандай да бірж ай-күйі,  оның ішінде болып жаткан процестер,  ен 

алдымен  мәдени-тарихи  сипаттағы  процестер  жаһандык  халыкаралык 

ж үйенің дамуына шектеу мен күштеуді  ыктиярсыз міндетгейді. Сонымен 

бірге  әлеуметтік-саяси  ғылымдарда  географиялык  ортанын  ыкпалын, 

к ең ін е н   т ү с ін д ір е р   бол са қ ,  халы каралы к  саясатк а,  с ә й к е с ін ш е , 

халыкаралык  ж үйенін  күрылымы  мен  жүмыс  істеуіне  баска  да  табиғи 

факторлардың ыкпалын зертгейтін геосаясат бағьггы калыптасты.

Халы каралы к  ж ү й ел ер   объ ек ти в ті  тү р д е  бір қ атар   ә л еу м ет т ік  

функцияларды да орындайтындығын  атап  корсету  керек.  Осы  аркылы да 

осындай күрылымдардын өмір сүруінін мәні дәлелденеді.  Бәрінен бүрын, 

бұл халыкаралык катынастардын тұрактылығын камтамасыз ету функциясы. 

Бүл — олардын басты міндеті. Аталмыш жағдайға жаһандык халыкаралык 

ж үйенің өзіндік  бейнесі  болып табылатын  эмбебап  халыкаралык үйым  — 

БҮ Ү -ны ң  Жарғысынан  үзіндім ен  накты  мысалдар  келтіреміз.  Онын 

кызметініц  негізгі  максаты,  м іне,  былай  аныкталады:  халыкаралык 

бейбітшілік  пен  қауіпсіздікті  колдау  ж эне  осы  максатпен  әлемге  төнетін 

қауіптін  алдын-алу  мен  оны  болдырмау  үшін  тиімді  үжымдык  шаралар 

кабылдау  ж ән е  баскыншылык  актісі  мен  баска  бейбітшілікті  бұзатын 

актілерді  басу  ж әне  әділеттілік  пен  халыкаралык  күкық  үстанымдарына 

сәйкес  оны  бейбіт  жолмен  жүргізу,  бейбітшілікті  бұзуға  әкелуі  мүмкін 

халыкаралык дау-жанжалдар  мен  жағдайларды  ретке  келтіру  мен  шешу. 

Халыкаралык  жүйелердін  баска  да  функцияларынын  катарында  тағы  да 

мыналарды  атауға  болады:  экономикалык,  элеуметтік,  м эдени  ж эн е 

гуманитарлық сипаттағы халыкаралык проблемаларды шешуде халыкаралык 

ынтымақтастыкты  іске  асыру;  халыкаралык  қауымдастықка  кіретін 

мемлекеттердің  тұтастығы  мен  кауіпсіздігін  камтамасыз  ету;  кайсыбір 

қауымдастыкқа  мүше-мемлекеттердін  ішкі  дамуындағы  проблемаларды 

шешу үшін колайлы сырткы алғы шарттар жасау. 

•*

Мемлекетаралык  бірлестіктер  егеменді  единицалар,  халыкаралык 

кұкыктың  субъектілері  ретіндегі  мемлекеттердін  арасындагы  негізді 

катынастарда озгеше ‘‘кондырма” жасайтындыгын айта кеткен жон. Осыған 

сэйкес,  халыкаралык күкықтын халыкаралык жеке күкық ж эн е көпшілік 

халыкаралык кұкыкка болінетіндігін атап көрсету керек. Соған байланысты, 

халыкаралык күкык — “бүл мемлекеттер мен халыкаралык күкыктын баска

446

да  субъектілері  жасаған,  халыкаралык  қауіпсіздікті  нығайту  мен 

бейбітшілікті  корғауға бағытталған,  халыкаралык қүкык субъектілерінін 

өздерінін халыкаралык міндеткерліктерін адал орындауымен камтамасыз 

етілетін жан-жакты халыкаралык карым-катынасты орнату мен дамытуға 

бағытталған,  кажет болған  жағдайда халыкаралык кұкыктын әрекет етіп 

тұрған  нормаларына сәйкес жеке-дара және ұжымдык түрде мемлекетгін 

мәжбүрлеуімен іске асырьшатын халыкаралык келісім-шартты және әдетгегі 

нормаларжүйесі”  .

Накты  тарихи  жағдайларды  зерттеуге  сүйене  отырып,  халыкаралык 

кұқыкты  да  халыкаралык  жүйенін  кайсыбір  типтеріне  белуге  болады. 

Мәселен, ағылшын ғалымы ЕЛуард халыкаралык жүйенің тарихи жетітипін 

бөліп  көрсетті:  ежелгі  қытайлык  жүйе  (б.э.д. 

771-72ІЖ .), 

ежелгі  грек 

мемлекеттерінін жүйесі  (б.э.д. 

510-338 

ж.),  еуропалык династиялар дәуірі 

(1300-1559), 

діни  үстемдік  заманы 

(1559-1648), 

мемлекеттік  егемендік 

режимінін пайда болуы мен гүлдену кезеңі 

(1648-1789), 

ұлтшылдыкдәуірі 

(1 7 8 9 -1 9 1 4 ), 

идеологиянын  үстемдік  заманы 

(1 9 1 4 -1 9 7 4 ) 

.  Дегенмен, 

ғалымдардың копшілігі казіргі халыкаралык жүйелердін пайда болуын онын 

негізі 

ретінде 

мемлекеттік 

егемендік 

реж им інің 

бекуімен 

байланыстыратындығын байкаймыз.

X X I  ғасырдың  басында  әлемдік  кауымдастык  о м ірінін  саяси, 

экономикалык,  рухани салаларында,  халыктар мен мемлекетгердін әскери 

кауіпсіздігі  салаларында  болған  өзгерістер  барынша  айкындылығымен 

халыкаралык катынастардын жана жүйесін калыптастыру проблемасын күн 

тәртібіне кояды. Мұндағы “жана” созінін мәні мынада — әнгіме бұл жерде 

бүкіл  X X   ғасыр  бойы  кызмет  еткен,  кобіне  Вестфальдык  классикалык 

халыкаралык  катынастар  жүйесінен  ерекшеленетін  халыкаралык  жүйе 

жөнінде болып отыр. Осыған байланысты әлемдік кауымдастык дамуынын 

жаңа  кезенінің ерекшелігі  неде  жэне  халыкаралык катынастардын жаңа 

жүйесін калайша айқын корсетуге болады деген сұрақтар туындайды.

Жаңа  халыкаралык  жүйенін  ерекшеліктерін  аныктаудын  әр  түрлі 

тәсілдерінін негізінде қыргикабак согыстын аякталуы негіз болган бірынғай 

әлемдік кауымдастык калыптастыру процесінін аяқталгандығы жөніндегі 

қағида  жатыр.  Сөйтіп,  күрлыктардын,  аймактардын,  оркениеттер  мен 

халыктардын  окшаулануы  адамзаттын  әткен  дәуірінін  еншісінде  калды. 

Қазіргі  өлемдік  кауымдастык  іс  жүзінде  озінің  жекелеген  боліктерінің 

дамуынын принциптері мен зандылыктарының белгілі бір ортак жиынтығы 

бар түтас организмнін белгілеріне ие болды. Сондыктан да соңгы уакыттарда 

әлемнін  өзара  тәуелділігі  мен  жаһандануы  проблемаларына,  әлемдік

'Международное публичное право. — М .,  1998.  — с.  7.

2Қараңыз:  Цыганков II.А .  Межрународные отношения. — М .,  1996.  — с.  133.

447

саясаттын ұлттық күрамдас бөліктерінің ортак қорытындыларына коп көңіл 

белінеді.  Казіргі дүние жүзінін даму динамикасы өзіндік керініс табатын 

негізгі факторлар мен үрдістерді атап көрсетеміз.

Ен алдымен XX ғасырдың аяғындағы “ коммунизм-антикоммунизмнің” 

қарама-қарсылығы түрінде әлемдік саясаттын идеологиялык коздырушысы 

өзінің бұрынғы мәнін жоғалтқандығына назар аудару керек. Бүл бұрынғы 

қарсыластарды  олардын  әлеуметтік-саяси  кұндылыктарға  қатынасы 

бойынша  мәселеде  бірден  жақындастырды.  Бұнын  ізінше,  кептеген 

аймақтарда  тоталитарлык  жэне  авторитарлык  типтегі  саяси  жүйелердің 

демократиялық бағытқа ауысу процесі өріс алды.

Кеңестік  блоктың  күйреуі  нәтижесінде  Орталык  және  Ш ығыс 

Еуропанын елдері еуропалык және әлемдік саясаттын дербес акторларына 

айналды.  Бұл,  өзкезегінде,  еуропалык центризмнін айқын түрде күшеюі 

мен батыс еуропалық интеграииялык қүрылымдардың дербестігінін артуына 

алып  келді.  Сондай-ақ  әлемнін  басқа  боліктерінде  де  мемлекеттердін 

аймактық топтарынын құрылу процесі жандана түсуде. Әлеуметтік-саяси 

озгерістерге әлемдік  экономикалык жүйедегі  өзгерістер де сәйкестенеді. 

Мүндағы өзгеріс либералдануда,  интернационализациялануда және әртүрлі 

елдер мен аймактардың экономикаларының озара тәуелділігінін күшеюінде, 

бірыңғай жаһандық экономикалык жүйені жана денгейде калыптастыруда 

көрінеді.  Экономикалык  компонент™  әлемдік саясатта  бірінші  кезекке 

шығуы манызды елеулі факторға айналды.

Көрсетілген озгерістердің жалпы (жиынтықты) нәтижесі ретінде әлемдік 

саясаттын  космополиттенуі  көрінеді.  Қ а з ір гі  жағдайларда  оның 

катысушыларыныңсаны күртості. Егер үш жарым ғасыр бойы мемлекеттер 

халықаралық  катынастардын  үстемдік  етуші  катысушылары  болса,  ал 

әлемдік саясат негізінен мемлекетаралык саясат болса,  онда сонғы жылдары 

оларды белгілі  бір  үлтқа  жатпайтын,  кебіне  космополиттік трансұлттық 

компаниялар,  халыкаралык  жеке  қаржы  институттары,  үкіметтік  емес 

қоғамдық ұйымдар ығыстырып шығаруда.

Осы  жағдайларда  қандай  жаңа  халықаралық  катынастар  жүйесі 

калыптасады,  ол  ғылыми талдау  мен  бүкіл  әлемдегі  өткір  пікірталастын 

такырыбына  қалай  айналады,  мәселе  сол  женінде  болып  отыр.  Мүнда 

калыптасып жаткан жана халыкаралык жүйе жөнінде екі негізгі,  сырттай 

негізді,  әр  түрлі  түсініктер  бар.  Олардын  бірі  американдық  философ- 

социолог Ф.Фукуяманың есімімен тікелей  байланыстырылады,  екіншісі 

американдык ірі саясатганушы-ғалым С.Хантингтоннын еншісінде.

Ф.Фукуяманын пікіріне сәйкес,  негізгісі кенестік блоктың идеологиялык 

жэне стратегиялык женілуі болып табылатын XX гасырдың аяғында болған 

озгерістер жер шарынын барлык манызды аймактарын камтитын жаңа

449

эмбебап  өркениеттің  пайда  болуын  айғақтайды.  Бұл  еркениет  батыстык  * 

қоғамға тэн либералдык құндылыктардын салтанат кұруына сүйенеді. “ Бүкіл 

дүние  жүзілік  тарихта,  — деп  жазды  Фукуяма  өзінің  “ Тарихтын  соңы” 

(“ Конец истории” ) деп аталатын танымал мақаласында,  -  әлдебір күрделі 

нәрсе  болып  жаткандығы  туралы  сезімнен  кұтылу  киын.  Біздің  коз 

алдымызда,  жиырмасыншы ғасырда,  либерализмніңалдымен абсолютизмніц 

калдыктарымен,  кейін  большевизммен  және  фашизммен,  тіпті  ақыр 

соңында,  бізді ядролықсоғыстыңапокалипсисінетартумен қауіп тондірген 

жаңа марксизммен күресуіне тура келген кезде, дүние жүзін идеологиялык 

зорлык-зомбылықтыңпароксизмі кұрсаулады. Бірак,  батыстык либералдык, 

демократиянын  соншалыкты  сенімді,  зор  жеңісіне  бөленген  бүл  ғасыр 

басында,  енді ол неден бастаса,  соның сонына қайтып оралуда:  жақында 

ғана алдын-ала болжанған “ идеологиянын соңына” немесе капитализм мен 

социализмнін  конвергенциясына  емес,  экономикалык  жэне  саяси 

либерализмнін даусыз жеңісіне кайта оралуда”  .

Келтірілген  негізгі  қағидаларға  сүйене  отырып,  біркатар  аналитиктер 

келешек  халыкаралык жүйеде  карама-кайшылыктарды шешудін бірынғай 

демократиялык нормалары мен принциптерінің негізінде,  сондай-ак,  елдер 

мен  аймактардың терең  экономикалык  озара тәуелділігінің  нәтижесінде 

әскери  күш  мемлекетгердің  озара  карым-катынасындагы  өзінің  бүрынғы 

маңыздылығын жоғалтады деп топшылайды. Сонымен бір мезгілде олар құкық 

нормаларын қолданудың негізінде халыкаралык экономикалык жэне саяси 

катынастарды баскара алатын әлемдік институттар жүйесін қүрудың эр түрлі 

жобаларын  ұсынуда.  Осыган  орай  халыкаралык  катынастардын  принципі 

ретінде мемлекеттік егемендік емес,  адамдык тұлганын егемендігі,  ұлттың 

күкыкгарыемес,  индивидкүкыктарыныц басымдығы ұсынылуда. Бұл идеялар 

мондиализм (французтілінде monde -  элем) немесе “ жаңа әлемдік тәртіптің” 

доктринасы  деген  атка  ие  болды.  Осы  тәрізді  жобалардын  шынайлығын 

растауда олардың авторлары Еуропалық одақ тәжірибесін мысалға келтіреді, 

онын шеңберінде ұлт үсгінен жогары органдар кұрылып,  әрекет етуде. Соған 

сәйкес,  бір  авторлар  ұлт  үстінен  жогары  әлемдік  институттарды 

калыптастыруда болашақӘлемдік Үкіметтіңбастамасы ретінде карастырыла 

алатын,  Б Ү Ү   бас  болатын  коп  санды халыкаралык ұйымдар  жетекші  рол 

атқаруға  кабілетті деп топшылайды.  Тагы  бір топ  авторлар  Б Ү Ү   аталмыш 

проиесті  баскаруға  кабілетті  емес,  ойткені  оньщ  ұйымдастырылуы  мен 

кызметінін негізге алынатын принципі мемлекеттік егемендік болып табылады 

деп  есептейді.  Сондыктан,  олардың  пікірі  бойыАша,  БҮҮ-ынын орнына 

халыкаралык аренадағы  ездерінін мінез-қүлкынын жалпы  принциптерінін 

әрекеггілігін  камтамасыз  етуге  кабілетті,  мемлекеттердін  жана  эмбебап...

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: