Қазақстан Республикасы Білім ж әне Ғ ылым министрлігі

субъектілерді  олардың  мүдделеріне  бағындыру  ұйымдастыруға 

сүйенілетіндіктен  жанжалдарды  баскарудын  әр  түрлі  моделдері, 

технологиялары неғұрлым эр қилы,  ал кейде карама-карсы максатгарғатолы 

стратегияларды  ұсынады.  Неғұрлым  манызды  стратегия  ретінде,  сонын 

шенберінде  жанжалға саналы  түрде  әрекет  ететін  өзіндік  технологиялары 

қалыптасатындыктан,  олардыңмақсатгарын сипатгайтын мынатөмендегілерді 

бөліп корсетуге болады: коғамда орын алып отырған қайшылыктардың үздіксіз 

шиеленісін  тудыратын  жанжалдардын  инициациясы,  жанжалдын 

эскалациясын жэне ситуацияларды тудыру максатында терең бәсекелестік 

қатынастарды қарсыластан да горі, озі неғүрлым тиімді пайдаланатындай етіп 

консервациялауды  күшейту  (мысалы,  билеуші  режим  оппозициясымен 

ынтымақтасуда оларорындай алмайтын шарттар қоюы мүмкін,  ойткені олар 

оппозициянын күш і таусылмайтынына  немесе  коғамдық келісімге  келуге 

үмтылмай отырған олардың коғамдык пікір алдында беделі түсетініне сенеді); 

тараптардьщ  қарым-катынасында  калыптаскан  шиеленісті  өздерінің  жеке 

мүдделеріне пайдалану максатында оны саналы түрде колдануды білдіретін 

жанжалдардын  рутинизаииясы  (жаналыққа  қарсы  шығатын); 

кайшылыктардын қасарысудын ашык фазасына отуіне жэне саяси шиеленістін 

үлғаюынажол бермеуге бағытталған жанжалдардын болатындығын ескерту; 

тараптардың касарысуының шиеленісуін толык немесе ішінара жою үшін, 

сондай-аконын неғүрлым жағымсыз салдарын болдырмау үшін жанжалдарды 

реттеу;  жанжалды шешуді не жанжалдын себептерін,  не дауласудың негізін 

жоюды,  не тараптардыңжанжалсыз қарым-қатынасына жол ашатын карама- 

карсы пікірлер рецидивасының қауіпін туғызбайтын, реттелген қатынастарды 

кайтадан ушықтырмайтын жағдайлар мен ситуацияларды карастыратындай 

етіп  шешу;  жанжалды  ығыстырып  шығаруды  әр  түрлі  себептермен 

жауапкершілігі түрлі деңгейдегі  баска саяси  жүйелерге  итеріп салуды алға 

тартатын етіп (мысаіы,  федералдыктан аймақтыққа,  немесе бүған керісінше) 

ұйымдастыру.

Саясат саласындағы неғүрлым оріс алған максаттарга жанжалдарды реттеу 

жэне  шешу  технологиялары  жатады.  Тиісті  стратегиялар  шеңберінде 

пайдаланылатын  бакылау  жэне  басқару  технологиялары  колеңкелі, 

латенттік  жанжалдардын  ашык  формада  ж ү р гіз іл у   ка ж е ттігін е , 

бақыланбайтын процестерді  жэне осы өзара іс-әрекеттердін салдарларын 

азайтуға,  дүрыс жэне жедел назар аударуға келмейтін,  кенеттен болатын 

сілкіністердін болу мүмкінділігін қыскартуға негізделеді. Сондай-ак,  бүл 

стратегиянын базалык кағидасы бірізділікті тараптар элі дайын емес,  асығыс 

шаралардың болатындығын біртіндеп шамалау болып табылады.

Сондай-ак,  тараптардың касарысуынындеңгейін бірізділікпен темендету, 

олардын арасындағы коммуникация жүйесін кенейту,  тараптардын озара

414

келісілген міндеттерін орындау талаптарын да ұстану қажет.

Осыған  байланысты  жанжалды  реттеу  жэне  шешу  технологияларын 

қалыптастырудың  бірегей  талаптарына  олардын  калыптасуынын  жэне 

болуынын принципті сырткы жэне ішкі факторларының кажетгі есебін алуды 

жаткызуға  болады.  Сонымен  бірге,  тәжірибе  керсетіп  отырғанындай, 

жанжалдарды баскару субъектісінің кызмет формасы мен әдістеріне ыкпал 

ететін факторларға мыналар жатады: біріншіден саяси жүйелердің ашыкгык 

дәрежесі  (мәселен  билеуші  кұрылымды  саяси  наразылыктын  неғұрлым 

афессивтік формасынан корғауға икемді тетіктердің болуын немесе болмауын 

көрсететін);  екіншіден,  жанжалдасушы  топтардын  топтаскандығының 

денгейі жэне олардын мүшелерінің іш кі өзара катынасынын интенсивтілігі; 

үшіншіден,  әлеуметтік бұқара топтарының даулы өзара карым-катынастарга 

қамтылуының  сипаты;  тортіншіден,  топтар  мен  азаматтардын  саяси 

бағытынын  эмоциялык  толыктығы  жэне  олардың  өздерінің  билікке 

талаптануларын шектеуге икемділігі және т.б.

Ал/дауларды шешу стратегиясына,  яғни технологиясына келсек кашан 

да  партнерлердін  біржакты  емес,  екіжакты  әрекетінін  түсінілуі  үйлесім 

табады. Бұл оларды колдану нәтижесінде кол жеткен тараптар арасындағы 

келісім ді  оған  катысушылардын  барлығы  да  адал  әрі  әділетті  деп 

бағалайтындығын білдіреді. Олар сырттан кысым жасаусыз болатын келісім 

шарттарын оз еріктерімен қабылдайды,  жанжал күн тәртібінен түсіріледі, 

ал бұрынғы дауға қатысушылар арасында,  К.Митчелдің созімен айтканда, 

оң катынастар орнығады.

Жанжалды басқару мен  бакылау технологиясын жасап,  жүзеге асыру 

үшін олардың орістеуі мен дамуының (бұлардың кай-қайсысы да белгілі бір 

міндеттерді шешуді жэне накты максаттарға кол жеткізуді көздейтіні белгілі) 

негізгі кезендерін білудің принципті манызы бар. Сонымен бірге,  даудын 

неден  болатынын  катан аныктау  жүзеге  асырылса,  соғұрлым  жанжалды 

баскару субъектісінің оның дамуын бір шектен шығармау (локализациялау) 

аркылы тараптардың бәсекелестігін өзіне тиімді арнаға бұруға мүмкіндігі 

зор болмак. Егер билеуші кұрылымдар осындай субъектінің ролін атқарса, 

онда олардын шиеленістін себептерін іздеуі жэне оны реттеу технологиясын 

жасап  жузеге  асыруы  оқиғанын  созсіз  дамуынын  мүмкіндігіне  деген  оз 

жауапкершілігімен камтамасыз етілуі керек.

Тараптардың баскару мен саяси жанжалдарды бакылау технологиясында 

келісімге кол жеткізулерінін неғұрлым кенінен таратылған  күралы (әдісі) 

келіссоздер,  араағайындықіс-әрекеттер,  арбитраждарболмак. 

.

Келіссоз жүргізу үрдісінде екі жак та озара пікір алмасады.  Бүл міндетті 

түрде  дау-дамайды  ширыктырмай,  бәсендетеді,  оппоненттердін 

дәлелдемелерін  түсінуге  көмектеседі,  күш тің  накты  аракатынасын,

415

ымыраласудың  жағдайларын  екі  жақтың  да  бірдей  бағалауына  жағдай 

тудырады. Келіссөздер екі жақтың да тең дәрежеде ымыраласуына,  балама 

жағдайларды  байыппен  қарастыруға,  ұстанымдарының  ашык  екенін 

көрсетуге,  бәсекелестердің “ арам пиғылдарының” тиімділігін бәсендетуге 

мүмкіндік тудырады. Міне,  осындай жағдайлар орнаған кезде туындаған дау- 

дамайдың ортаңғы нүктесі деп аталатын оралымды тұсын табу онайға соғады.

Келіссөз үрдісі саудаласудын арнайы технологиясына,  яғни бастапкы 

ұстанымды сақтап  калуға да,  басымдыкка  ие  болуға да,  оппоненттердін 

өзара түсіністікке кол жеткізуіне де,  немесе оларды түйыкка тірелетін арнаға 

алып келуге де,  біржақты  басымдылықты  камтамасыз етуге де,  болмаса 

немесе екі жакты да озара канағаттандыруға негізделеді.

Саяси тәжірибе мен теория аркылы саяси дау-дамайды болдырмаудын, 

реттеу  мен  шеиіудін технологиясында  біркатар  жалпы  әдістер  талданып 

жасалды.  Солардың  арасында  —  ымыраласу  мен  консенсуска  келу 

карастырылады.

Ымыраласу өзара бір-біріне көну негізінде келісу жолымен аныкталады. 

Оның еріксіз ымыраласу  және ерікті түрде ымыраға  келу секілді түрлері 

болады. Сондыктан ымыраласуды келісім ретінде карастырғанжон. Бұл кезде 

ымыраласу  тым  нашар деп  карастырылмай  жэне  оны  тым  жаксы  деп  те 

бағаламай,  өз  ұмтылыстарын  жарым-жартылай  ғана  канағаттандырады. 

Еріксіз ымыраласу калыптаскан жағдайларға байланысты туындайды. Ерікті 

түрде  ымыраласу  жекеленген  мәселелер  бойынша  келісу  негізінде 

жасалынады жэне барлык озара әрекететуші күштердің саяси мүдцелерінің 

әлдебір бөлігіне сәйкес келеді. Осындай ымыраласудын негізінде әркилы 

партиялык блоктар мен саяси коалициялар және баскалар кұрылады.

Консенсус  —  бүл  кез  келген  қауымдастыктағы  адамдардын  басым 

кепшілігінің келісімі  . Ондағы әлеуметтік жағдай сол кауымдастыктағы іс- 

әрекетгін аса манызды сипаттары аркылы аныкталады.

Алайда,  келісімдердің нәтижелі болмауы да ыктимал. Мұндай жағдайда 

“ үшінші жакты” ,  яғни дау-дамайға катыспайтын адамдарды немесе баска бір 

аралық инстаниияны осыған тарту ұсынылады.

Ү ш інш і  жактың  дау-дамайға  араласуының  аса  колайлы  түрі  —  ара 

ағайындык болып саналады,  яғни екі жақта мезгіл-мезгіл ара ағайынның 

пікірін тындауға жөне оның ұсынысын карауға келіседі. Ара ағайындык саяси 

дау-дамайларды реттеу технологиясының аса тиімді қүралы болып жүргені 

рас. Соған қарамастан,  көбінесе арбитражға,  яғни үшінші жакқа,  немесе 

бүлайша жүгінген кезде сонын шешімі орындалуға міндетті болып саналатын 

белгілі бір сатыға карай сенімді кадам жасаған жөн. Егер дау-дамайға

'Қараныз: Бачинин В.А. Политология. Энциклопедический словарь. — СПб, 2005. — 

с.  118.

416

катысушылар үшінші жакка жүгінсе,  бүған коса онын шығарған шешімін 

қабылдағанысекілді,  оны басшылыкка алса,  ондаосыған міндетті арбитраж 

дау дамайды реттеу технологиясынан енді оны өршітпей басып тастау жағына 

карай  ауысады.  Бұл  әдіс  аса  кажетті  болып  саналады,  бірак  оны  ұдайы 

колдана беру де біршама күмән тудырады. Басып тасталған дау-дамай — бұл 

қалай дегенмен де әлі бітпеген ерегестің ұшығы болып табылады. Өйткені ол 

жасырын түрде өрши түседі де,  кейінірек қауіпті түрге айналуы мүмкін.

^Реттеу жолы аркылы ғана дау-дамайлардың мүлде жойылмайтындығын 

атап өткен орынды. Қоғам бар жерде дау-дамай да болып тұрады. Реттелетін 

дау-дамайлар белгілі бір дәрежеде жеңіл сипатқа ие болады. Ол әлеуметтік 

күрылымның ұдайы өзгеруіне байланысты жүріп жатады,  бірақ ол азаматтык 

соғыстын немесе төнкерістің негізі бола алмайды.

Саяси жүйенің,  оның институттарының жұмыс істеуі және қоғамдағы 

билікті  жүзеге  асыру  көп  жағдайда  саяси  дау-дамайларды  басқару  мен 

бакылаудын технологиясына байланысты болатынан атап өткен жон. Саяси 

және әлеуметтік дау-дамайларды тиімділікпен ауыздыктап отыру саясаттын, 

сондай-ак саясаттағы акпараттык технологияның өзекті міндеттері болып 

саналады.

5.  Саясаттағы акпараттык технологиялар

Акпараттык нарыкта саяси субъектілер алдарына койған максаттарына 

жетуді камтамасыз ететін эр алуан тәсілдер мен техникаларды пайдаланады. 

Сонымен  субъектілер  оздерінің  серіктестерімен, 

сондай-ақ 

контрагенттермен де кажетті қарым-катынас орнатуға қолданатын аталған 

әдістер мен тәсілдердін сипаты мен өзіндік ерекшеліктері ен алдымен саяси 

өмір саласында калыптаскан белгілі бір акпараттык-коммуникативтік жүйе 

аркылы аныкталады.

Ақпараттык-коммуникативтік жүйелер шенберінде коммуникаторлар 

мен  реципиенттер  әр түрлі  іш кі  міндеттерді де  шешеді,  әр түрлі  іш кі  іс- 

кимыл шараларын да орындайды,  олар өз кезегінде аталған міндеттер мен іс- 

шаралардын акпараттык ахуалына да ықпал етеді. Сонымен катар бүл жүйеде 

колданылатын  акпараттандыру  мен  коммуникациялау  тәсілдерінің 

калыптасуына  жағдай  туғызатын  факторлар  катарына  сырткы  ортанын 

ыкпалы,  нендей  бір  накты  ситуация,  сондай-ак  саяси  субъектілердің 

өздерінін санасынын деңгейі жатады.

Акпараттыктехнологиялардың сапасына мәліметтерді жинау әдістемесі 

де,  мысалы,  накты  әлеуметтік  зерттеулер,  әлеуметтік  эксперименттер, 

ықтималды статистикалық іс-шаралар және т.б. сондай-ақтехнологиялык 

кұралдар,  атап айтканда,  колмен,  автоматты түрде есепке алу,  электрондык 

әдістер жэне т.б. ыкпал етеді.

С аясаттану ж о н е о н ы ң  проблема.іары -27 

4 Î 7

27-321

Ақпараттың  кездейсок  та,  саралап  алынған  да  мәліметтер  ретінде 

әлеуметтік-саяси  реңкі  болады,  өйткені  ол  коғамның материалдык жөне 

рухани өмірінде болып жаткан  сан алуан  процестерді  бейнелейтінін айту 

керек.  Осыған байланысты  мамандардың әр түрлі  бағалаулары бойынша, 

басшылар өздерінің жүмыс уакытының 30 пайыздан 80-95 пайызына дейін 

акпаратпен  жұмыс  істейтінін айта кеткен  жөн.  Бұл  занды да,  дер  кезінде 

алынған және сенімді акпарат баскару саласында тиімді шешім қабылдаудың 

аса манызды алғы шарты болып табылады.

Осы  заманғы  саяси-баскару  практикасында  жұмыс  барысында 

пайдаланылатын  ақпараттың  лек-легімен  ағылатындығы  туралы  түсінік 

калыптаскан.

Қазіргі  қоғамда  акпаратқа  иелік  ету  аса  маңызды  билік  көзі  болып 

табылады.  Акпараттык  билік  кей  жағдайларда  дербес  манызға  ие  бола 

отырып,  қоғам өмірінің барлык саласына барған сайын батыл енуде.

Акпараттың коғамның саяси өміріндегі ролі мен орны саясаттын шешуші, 

анағұрлым ауқымды және айкындаушы көрінісі болып табылатын билікпен 

карым-катынасы аркылы аныкталады. Бұкаралық акпарат кұралдарының 

саяси продестерге,  шешімдерді әзірлеп,  кабылдау істеріне,  билік беделін 

калыптастыруға,  саясатка және саясаткерлерге ықпал ету күші барған сайын 

арта түсуде.  Мемлекет  билік  козі,  оны  иеленуші  және  жүзеге  асырушы 

болып табылады. Ақпаратты алу,  талдау,  беру және онытиімді пайдалану — 

биліктіңжұмыс істеуінің маңызды шарты.

Саяси жүйеніңтүрактылыш мен ездігінен дамуын қамтамасыз ету үшін 

саяси  қызмет  субъектілері  арасындағы  акпараттык  байланыстардың, 

акпараттык катынастардыңтүтас жүйесі жүмыс істейді. Осыған байланысты 

бұл катынастар бірегей кұбылыс ретінде саяси коммуникацияларды дүниеге 

келтіреді. 

■

Саяси  коммуникациялар  жүйесінде  өзара  байланысты  және  біршама 

дербес бірнеше буындар болады. Солардын бірі — саяси коммуникациялар, 

олар негізінен билік және басқару органдерына кызмет етеді. Мемлекеттік 

және мунииипалдық баскару органдарында,  зан мекемелерінде,  атқарушы 

билік  құрылымдарында,  республикалык  және  жергілікті  әкім ш іл ік 

аппаратында  пайдалынылатын  барлык кызмет ақпараты  функционалдык 

ақпаратка  жатады.  Ол  әлеуметтік-экономикалык,  жэне  саяси  басқару 

мақсаттарына кызмет етеді.

Акпараттың баскарушылық функциясы мемлекеттің ісінде анағұрлым 

айкын  корінеді.  Мүнда  ақпарат бірнеше түрде:  билік  козі  ретінде,  саяси 

жүйелер мен процестерді реттеу факторы ретінде,  саяси баскарудын көрінісі 

ретінде және басқару процесінін нәтижесі ретінде әрекет етеді.

Мемлекетгіңсапалыктұрғыданжанғырып,  жанасипаткаиеболуы бірінші

418

кезекті басты міндетті шешуді — елде коғамның бүкіл күрылымдарын және 

жекелей алғанда әрбір азаматтың акпарат алуын камтамасыз ететін бірыңғай 

акпараттык кеністікті калыптастыру міндетін коятынын атап айту керек.

Акпараттык технологиялар  —  ғылыми  және  инженерлік  білімдердін, 

сондай-ақ  акпаратты  кұру,  жинау,  беру,  сактау  және  өндеу  үшін 

колданылатын әдістер мен құралдардың жүйесі.

Осыған байланысты саясаттағы аса манызды,  негіздемелік акпараттык 

технологиялар міндеті саяси объектілердін онды бейнесін (имидж) жасау 

болып табылады.

Мүндай объектілер жекелеген тұлғалар да,  корпоративтік кұрылымдар 

(партиялар мен козғалыстар) да және тұтастай алғанда мемлекеттін озі немесе 

мемлекетаралық ұйымдар болуы мүмкін.  Имидж жасау — бұл субъектінің 

оны  жұртшылыкқа  тартымды  ету  үшін  істелінетін  жэне  накты  саяси 

міндеттерді онын катысуымен шешуге мүмкіндік беретін белгілі бір өзіндік 

ерекшеліктері  мен қасиеттерін біріктіру.  Имидж — бұл саяси субъектілер 

саяси  капиталының  аса  манызды  формасы  жэне  сонымен  катар  оны 

молайтудың тетігі. Ол халыкпен карым-катынас орнатудын кұралыда,  онын 

көңіл-күйіне  бағыт-бағдар  берудің  формасы  да,  саясйтка  әлеуметтік 

проблемаларды енгізудің әдісі де болып табылады. Имидж накты міндеттерді 

шешу үшін белгілі бір уакытта калыптасады,  ол міндеттерге реципиенттің 

сайлауларда женіске  жетуі,  зандылық дағдарысқа ұшыраган  кезде саяси 

кайраткерлердің жұртшылық алдындағы беделін көтеру жэне т.б. жатады.

Имиджді калыптастыру технологиясы саяси омірдегі нендей бір саяси іс- 

кимьглға немесе оқиғаға негізделеді. Бұл жағдайлар жұртшылықтын он ниет 

танытуына алғы шартжасайды,  мысалы,  лидерлердің халык үшін игілікті 

істер істеуі,  өмірбаянынын жақсы жақтары,  коғамдык пікірде жұртшылық 

колдауына ие болған онын токтамды ойлары және т.б.

Имиджді калыптастыру процесі саяси (электораттық) нарык пен оның 

сигнентациясын  зерттеуді  (белгілі  бір  сайлаушылар  топтары 

сұраныстарынын,  кұндылыктары  мен  басқа  да  сипаттамаларының 

ерекшеліктерін  бөліп  корсету  және  оған  жан-жакты  сипаттама  беру); 

имидждің белгіленген параметрлерін калыптастыруды,  имиджге түзетулер 

енгізіп,  оның  мәртебесін  котеруді;  нарыкта  имиджді  ұсыну  мен  сатуды 

(жарнама арқылы);  бәсекелестердің  “ бітірген  істеріне”  (бәсекелестердің 

іс-кимылын кадағалап,  соған сәйкес әрекет ету),  жарнамаға карсы және 

қарсы жарнамажасау (бәсекелестерге қатысты) әрекеттерін жүзеге асыруға 

бағытталған әр түрлі акпараттык технологияларды пайдалануды коздейді.

Имиджді  жасау  және  оны  ұдайы  қолдап  отыру тұракты  түрде  жүзеге 

асырылатын процесс. Ол саяси кошбасшы саяси нарыкта канша уакыт болса, 

сонша уақыттоктаусыз жүріп жатады.  ' 

.<й7М^к

":j î.  ! 

ndov.»

419

Бұл орайда,  жағдайдын өзгеруіне байланысты,  белгілі бір тактикалык 

тәсілдер ғанаөзгеруі мүмкін. Имиджді эр кырынан насихаттайтын нендей 

бір тәсілдерді жиі көрсету,  оны кайталап отыру нәтижесінде саясатшының 

кісілік келбеті халык жадында жаксы сакталады,  онын бейнесі  коғамдык 

пікірде  берік  орнығып,  сіңісті  бола  бастайды,  бүл  азаматтарды  сол 

саясатшыға  катысты  белгілі  бір  қолдау  көрсету  мен  пікір л е стікке  

бағдарлайды.

Имиджді калыптастыру технологиясының аса маңызды әдісі жэне дербес 

бағыты,  саяси  жарнама  акпараттык  технологиялардын  бір  түрі  болып 

табылады. Бүл белгілі бір жеке түлға жайлы өзгешеліксіз сыпайы сөйлесуді 

баян  етпейді,  адамға бағытталған  форма  болып табылады,  ол  акпаратты 

еркін  жэне  бәсекелі  таңдау  жағдайында  адамда  оны  тиісті  қолдауға 

ниеттендіріп,  үмтылдыратын саяси тауардын (кандидаттың,  институ'гтын, 

символдың)  оң  келбетін  жасауды  коздейді.  Кыскаша  айтканда,  саяси 

жарнаманың  т ү п к і  мақсаты  —  партиянын  саяси  бағытынын  мәнін 

кандидаттың немесе баска да саяси объектілердін саяси келбетін адамға (яғни 

жұртшылыкка) әсерлі және қыска да нұсқа түрінде жеткізу,  осы аркылы 

мүмкіндігінше  азаматтардын  көпш ілік  болігі  тарапынан  аталған  саяси 

объектілерге деген оң көзкарасты калыптастыру ғана емес,  сонымен катар 

оларды оздерін колдауға бағытталған накты іс-кимылға ұмтылдыру да болып 

табылады.

Акпараттык  технологиянын  бір  түрі  саналатын  саяси  жарнаманың 

маркетингтік үлгісіне тән  белгі  — мүнда жарнама берушінін азаматтарды 

тіпті  де  акпараттандыруға  емес,  олардын  пікірлеріне  мүдделі  екендігін 

көрсетеді.

Жарнама акпараттык нарыкка белгілі бір тауарларды шығара отырып, 

адамдардын саяси козкарасын еркін де саналы тандауын ынталандырады, 

коғамдағы саясатка деген іштей дүрыс козкарасты білдіретін ахуалды колдап, 

куаттайды.

Жарнамалык  технологиялар  адам  мен  билік  арасындағы  ресми 

байланыстардан тұрады. Ол азаматтың мемлекетпен формалдық-мәртебелік 

катынаста болмауына ұмтылады  жэне азаматтардын оз түсінігіне  нұксан 

келтірмей,  олардын саяси белсенділігін оятады.

Кдйсыбір институттардың,  кешбасшылардын немесе доктриналардын 

жағымды бейнесін калыптастыра отырып,  жарнамаақпарат нарығына саяси 

максаттар мен кұндылыктарды үнемі ұсынып отырады. Бұл орайда,  мұндай 

саяси тауарлардын таралу,  олардын белгілілік жэне танымалдық деңгейі, 

сол сиякты оларды халыктын колдау денгейі де жарнаматиімділігінін басты 

керсеткіші болып табылады.

Осыған  байланысты  жарнамалык  технологиялардын  мазмұны  мен

420

формасы  сан  алуан  екенін  атап  айту  керек'.  Олардын  коп  түрлі  болуы 

жарнама жолданылатын адресатқа немесе ұжымдык кұрылымға, жарнамалык 

деректердің таралу уакытына,  жарнама науқанының сипатына,  жарнама 

таратылатын орынға жэне баска да географиялык жағдайларға,  сондай-ак 

баска  да  факторларға  байланысты.  Сонымен  катар  жарнамалык 

технологиялардың  мазмұны  мен  сипаты  жағдайға,  саяси  проідестің 

кезендеріне байланысты елеулі түрде өзгеруі де мүмкін.

Саяси кеңістікте болып жаткан озгерістерде акпараттык саяси нарыкта 

электрондық  бұкаралык  ақпарат  күралдарының  пайда  болуы,  саяси 

байланыста  сұхбаттасу  әд істер ін ің   қолданылуы, 

хабарды  беру 

жылдамдығының күртосуі,  “ электрондыккауымдастыктардын” калыптасуы 

жэне т.б. аса манызды рол аткарды. Сонымен бірге саясат саласына жана 

акпараттык  жэне  коммуникативтік  технологияларды  белсенді  енгізу 

жарнамалыктехнологиянын түрін сапалы түрде өзгертіп кана қойған жок, 

кептеген  ескі  түсініктерді,  нүскауларды,  іс-кимыл  формаларын,  жеке 

адамдар мен топтар,  саяси институттар мен құрылымдар арасындағы езара 

карым-қатынастар үлгілерін де түбірінен өзгертті.

Жана  акпараттык технологиялар  акпараттармен  жұмыс  істеу  кезінде 

компьютер техникасын жэне телекоммуникациялык байланыс қүралдарын 

пайдалануға мүмкіндік береді. Жаңа акпараттык технологияларды енгізу эр 

алуан кызметтүрлерін,  ен алдымен баскару саласын елеулі түрде өзгертеді, 

баскарудын тиімділігін арттырады,  мемлекеттік билік органдарында саяси- 

әкімшілік шешімдерді кабылдау процестерін ақпаратпен камтамасыз етуді 

жана,  анағұрлым жоғары денгейге көтереді.

Мемлекеттін  ақпараттық  ресурстары  —  бұл  онын  ұлттық  байлығы. 

Акпараттык ресурстардын саны,  сапасы  және  оған  кол  жеткізу  казірдің 

өзінде-ақ көп  жағдайда  мемлекеттің даму денгейін,  оның дүние  жүзілік 

кауымдастыкта мәртебесін айқындауда,  мемлекеттің жағдайы мен саясатына 

ыкпал етуде және,  бүл,  сөзсіз,  XXI ғасырда саяси дамудың айқындаушы 

факторына  айналады.  Осыған  байланысты  жогары  билік  органдарын 

акпараттык ресурстармен камтамасыз ететін ақпараттык жүйелерді жасау 

мен оны жетілдіру аса зор манызға ие болады.

Осындай  жүйелердін  біріне  Сенат  пен  М ә ж іл істің   —  Қазакстан 

Республикасы Парламентінін коммуникациялықжүйесі мысал бола алады.

Заң  шығарушы  биліктің  кез  келген  органының  тиім ділігі  онын 

комитеттерін,  комиссияларын жэне жалпы алғанда депутаттык корпустың 

едәуір дәрежеде ақпаратпен камтамасыз етілу сапасына байланысты болады. 

Шетел  парламенттерінін  көпшілігінде  депутаттарды  акпаратпен  колдау 

жөніндегі жұмыс осы заманғы есептеутехникасы мен байланыс құралдарын

'Социология. Энциклопедия.  — М инск, 2003. — с. 360-361.

421

кеңінен  пайдаланыла  отырып  жүргізіледі.  Біздің  елде  өкілетті  билік 

органдарын  акпараттандыру  XX  ғасырдың  соңында  ғана  жедел  енгізіле 

бастады.

Коммуникациялыктехнологиялардыңсан алуан түрлері ішінде Интернет 

соңғы  жылдары  сөзсіз  көшбасшылыққа  ие  болды.  Ол  дүние  ж үзілік 

кауымдастык камтуындағы  акпараттык инфрақұрылымнын аса манызды 

буынына айналып отыр.  Интернет — бұл акпараттар алмасу әдістері  және 

бірынғай адрестеу жүйесі туралы стандартты келісімдер негізінде жүздеген 

мың окшау  мемлекеттік,  корпоративтік,  қоғамдық,  білім  беретін  және 

үйде орнатылған желілерді біріктіретін дүниежүзілік компъютерлік желі. 

Осыған  байланысты  интернеттік  технологиялар  аймактык  байланыстар, 

университеттер  кауымдастыктары,  мектептер  және  басқа  да  үйымдар 

шеңберінде де жедел дами бастады,  олар оздерінің алдынан жаңа олшемнің

— жан-жақты ақпараттық ресурстарды барынша иеленген және миллиондаған 

пайдаланушыларды  біріктіруге  кабілетті  “ киберкеңістіктің”  ашылғанын 

мойындады.

Интернеттің  орны  мен  ролін  мына  түрғыдан  түсіндіруге  болады:  ол 

адамдарға ақпаратты түтынушы,  кабылдаушы жэне реципиент ретінде ғана 

емес,  сонымен катар оның дербес акпарат козі (генераторы) ретіндеде әрекет 

ету мүмкіндігін береді. Акпараттарату кабілеті мол медиа-радио, телевидение

-   тындаушылар  мен  корерменнің  үлкен  бөлігін  камти  алады,  әйтсе  де 

олардын хабар тарату мүмкіндігі экономикалык,  саяси жэне технологиялык 

жағдайларға байланысты шектеулі.  Ал  Интернетте  географиялык шектеу 

болмайды жэне аудитория ау кымын кеңейтуге м үмкіндік жасайды. Интернет- 

коммуникациялар нәсілдік,  жастың ерекшелігіне,  жыныстык жэне дене 

күшіне катысты кедергілерді жоюға мүмкіндік береді,  өз кезегінде уакыттық 

белдеулерге және күн тәртібіне катысты шектеулерді жоя отырып,  ілеспе 

байланыстардың  сапалы  жаңа  әдістерін  іске  косады.  Интернет- 

коммуникациялар  сондай-ак  хабарларды  жазып  алуының  аркасында  аса 

ұтымды “ есте сактау тиімділігіне” ие. Комтьютерлік технологиялар бейнелі 

жэне сандык акпараттар арасындағы кайшылыкты да жояды.

Компьютерлік желі бойынша үдайы айналыста болатын мәліметтерді бір 

мульттімедилік пакетіне енгізудің нәтижесінде адам кабылдай алатынның 

бәрін  беруге болады,  ал  машина мәтінді ондейді,  олар:  мазмұнды  мәтін, 

жоғары сапалы дыбыс,  түрлі-түсті бейнелер беруді жоғары деңгейде шешу, 

видеофрагменттер,  компьютерлік бағдарламалар.

Осы  айтылғандарға  байланысты  Интернеттің  басты  коммуникация 

кұралына айналғанын атап айту керек.

Сонымен  катар  Интернет  мамандардын  соз  корына  жана терминді  -  

“ компьютерлік кауіпсіздікті” енгізді. Аса аукымды компьютер желілеріндегі

422

мәліметтерді  қорғау  мәселелері,  әсіресе  егер  ол  мемлекеттік  билік 

органдарына Интернета енгізуге катысты болса,  ерекше жауапкершілікпен 

жэне  аса ыждағатты  жұмыс  істеуді  талап  етеді.  Бұл мәселенің сондай-ак 

саяси жағы да бар,  себебі ол елдін ұлттык кауіпсіздігімен тікелей үйлестіріп 

отырады:  өйткені  ақпарат  мемлекеттің  аса  маңызды  ресурсы  болып 

табылады.

Сонымен  катар  б ү гін гі  таңда  халыкаралык  компьютерлік  желі 

электоратқа жолы ашылған ең демократияшыл және жедел өсіп келе жаткан 

жүйе болып табылады. 

' Г

Батыстык  және  кейбір  Еуразия  сарапшыларынын  пікірінше,  таяу 

уакытта Интернет жалпы жұртшылык үшін биліктің ашыктығын камтамасыз 

ететін негізгі құралға айналады.

Интернет  аркылы  осы  заманғы  саясатшылар  колданылып  жүрген 

бүқаралык акпарат жэне коммуникация кұралдарымен салыстырғанда жаңа 

мүмкіндіктерге  кол  жеткізеді,  атап  айтканда:  дүние  жүзілік  мәліметтер 

базасы  мен  акпарат  ресурстарына  еркін  кол  жеткізу;  әріптестерімен, 

пікірлестерімен байланыс жасау мен еркін пікірлесу,  ешкандай тіркеулер 

мен  рұқсаттарды  талап  етпейтін  коғамдык  үйымдар  құру  мүмкіндіктері; 

желіге  бақылау  орнатылмауы,  көзкарастарды  тыкпаламай  насихаттау; 

Интернет  беттерінде  сайлау  карсаңындағы  науканды  әзірлеу;  Интернет 

желісінде  ақпаратты  еркін  тарату;  компьютерлік  ақпаратты  басқа  да 

бұқаралык акпарат кұралдарынын және т.б. артыкшылыктарымен үйлестіре 

отырып орналастырудын шексіз мүмкіндіктері.

Жаһандык  компьютер  желісі  казірдің  өзінде  бұкаралык  акпарат 

күралынын бірі  ретінде  ерекшеленіп,  бұкаралык ақпарат кұралдарының 

пәрменді бәсекелесіне айналуда. Интернет жүртшылыктын мемлекетпен екі 

жакты байланыс орнатуға мүмкіндік беретін осы заманғы жаңа кұрылымға, 

сондай-ақсаяси байланыс күралына айналды,  бүл оны “ паблик рилейшнзде” 

аса мол мүмкіндіктерге ие етті.

“ Паблик  рилейш нз”  технологиясы  акпараттык-аналитикалык 

жұмыстарының  жүйесі  екенін  айтуымыз  керек.  Оның  алдына  койған 

максатты — реципиентпен өзара адал да сыйластык катынас орнату негізінде 

саяси  максаттарды  жүзеге  асыруды  камтамасыз  ету.  Сондыктан,  жалпы 

алғанда,  бұл технологияның басты ұстанымы алдау-арбау мен фактілерді 

бұрмалаудан  түбегейлі  бас  тарту  жэне  ол  реципиент  пен  коммуникатор 

арасында екі жакты байланыс орнату. 

1

:  п..  ./

Бүгінгі танда саяси нарыкта колданылып жүрген “ паблик рилейшнз” ірі 

бизнес  эрекет  еткен  салада  тарихи  пісіп-жетіліп,  шындалды.  Акпарат 

нарығындағы озіндік сала ретіндегі “ паблик рилейшнздін” негізін салушы 

американдык АЛидеуге болады,  коммуникация жөніндегі тәуелсіз сарапшы

423

болған ол XX ғасырдың басында бизнестін ойдағыдай жұмыс істеуініц шарты 

ретінде жұртшылықтын мүддесін ескерудін және шындык акпараттын қажет 

екендігін көрсеткен болатын. Сонымен қатар ақпаратты тұтынушылармен 

коммуникациялык  қатынастар  орнатудың  осындай  түріне  жаппай  кошу 

Екінші дүние жүзілік соғыстан кейін ғана калыптасты және бұл ең алдымен 

баспасөзбен  жана  катынастар  орнатуға  катысты  болды.  XX  ғасырдын 

сонында  “ паблик  рилейшнз”  дүние  жүзілік  қауымдастыктың  коғамдык 

өмірінің дамуына жаңа элементгерді енгізе бастады жэне “ паблик рилейшнз” 

бұқаралык акпарат күралдарынын  техникалык  жағынан  жедел  дамуына, 

компьютерлендіруге,  дүние  жүзілік  желінін  -   Интернеттін  кең  канат 

жаюына байланысты озінің жүмысын тез кайта қүрды. Соның нәтижесінде 

бүқаралык  акпарат  коғамның  аса  манызды  стратегиялык  жэне  саяси 

шикізатына,  онын дамуынын әмбәбәп куат к^зіне айналды.

Б ү гін гі  Қазакстанға, 

әлеуметтік-саяси  жэне  эко н ом и ка л ы к 

қиындықтарға  қарамастан,  дүние  жүзілік  акпараттың мәлімет  коздеріне 

қосылу,  акпарат алмасуға катысу,  дүние жүзілік кауымдастықка ену,  алға 

карай карқынды даму үшін,  сондай-акуақытты жоғалтпау жэне XXI ғасырда 

оркениетті елдердің соңында қалмау үшін мемлекеттік билік органдарының 

жүмысына Интернетті белсенді түрде енгізу керек.

Демек,  барлыкденгейдегі мемлекеттік билік жэне баскару органдарын 

біріктіретін  дамыған  акпараттык  қүрылымнын  болуы,  аса  аукымды 

акпаратты жинаудың,  жүйелеудін,  саралаудын,  беруменсактаудыңтиімді 

кұралдарын  қолдану,  мәліметтерді  алу мен ондеудің,  оларды талдау мен 

моделдендірудің  осы  заманғы  технологиясы  саяси-әкімшілік  басқару 

тиімділігінің шарты мен корсеткіші болып табылады.

Компьютер — саяси технологиялардың ерекше кұралы екенін айткан жен. 

Бүгінгі танда қоғам оміріне компьютерлік технологияларды қолданбай саяси 

талдау  жасау  м үмкін  емес.  Казіргі  кезде  кен  канат  жайып  отырған 

акпараттык,  телекоммуникациялық,  компьютерлік революиияныңезіндік 

ерекшелігі  акпаратты  женелтуші  мен  алушы  арасындағы  бір  линиялы 

байланыстың  ко п  ф ункционалдык  және  диалогтык  байланысгіен 

алмастырылуы болды. Бұл ақпараталмасуға катынасуға жаңа мүмкіндіктер 

кекжиегінашты.

Мысалы,  “ екі жакты байланыс” технологиясының кемегімен тұтынушы 

газет оқиды,  почта алмасады,  кітапханадан кітап алып окиды (бейне нұска), 

зат сатып алады,  езінін каржы жағдайын реттейді,  тапсырыс берушіге езінің 

шығармашылыкеңбегін: шолулар,  аналитикалықжәне баска да материалдар; 

макалалар,  әлеуметтік сауалнама нәтижелерін жібереді.

Саяси процестердегі бұл жаңа техникалык құралдар мен әдістер коғамдык 

пікір сауалнамасын еткізіп,  олардын нәтижелерін  “ сол  сәтінде” шығару,

424

оперативтік саяси гіікір-таластарын,  референдумдар ұйымдастыру және т.б. 

үшін пайдаланылуы мүмкін.

Алға міндет койып,  онын нәтижелерін алғанғадейін бірнеше сағат өтеді. 

Әрине,  мүндай жұмыс саласы тиімді компьютерлік желілердін,  мамандардың 

болуын,  біршама  каржы  шығындарын  талап  етеді,  жана  компьютерлік 

технологиялардын  мейлінше  танымал  болғандығы  соншалык,  батыс 

саясатшылары  оларды  жалпыға бірдей демократиялык коғамның  кұралы 

ретінде бағалап жүр.

Қазіргі  кезде  Қазакстан  Президенті  әкімшілігінде жағдайларға талдау 

жасайтын компьютерлік-аналитикалык орталык жүмыс істейді. Онын басты 

максаты — мемлекет басшысын елдегі және дүние жүзіндегі жағдай жөніндегі 

ақпаратпен жедел жэне алдын ала камтамасыз ету.  Президент және оның 

көмекшілері кызметі аса маңызды проблемаларға талдау жасау жэне жедел 

шешімдер кабылдау үшін орталыктын кызметін пайдаланады. Жаңа күрылым 

сырткы акпарат көздері косылған бірегей локальдықжүйе болып табылады. 

Ол  ситуацияны н  моделін  жасауға  жэне  мемлекет  басшысынын 

баскарушылык шешімдерін әзірлеуге мүмкіндік туғызады.

Бұл  мүмкіндіктер  плюрализмге,  окілетті  демократияны  бірде-бір 

демократиялык институтка нұксан келтірмей “ қатысу демократиясымен” 

алмастыру ушін мол мүмкіндіктерге жол ашады. Бұл бірегей кұбылыстың 

мәнін айкындау үшін тіпті “теледемократия” атты арнайы ұғым қолданылады. 

Алайда,  бұған карап телекоммуникациянын жаңа кұралдарының манызы 

мен ролін асыра бағалау ағаттық болар еді.

Акпарат  алмасудағы  өзінің  техникалык  мүмкіндіктерінін  аркасында 

компыотерлік,  коммуникациялык  жэне  баска  саяси  технологиялар  XX 

ғасырдын  сонынан  бастап  сайлау  науқандарына  белсенді  түрде 

пайдаланылғанынайтакетукерек. 

.  ■>  ,

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: