Қазақстан Республикасы Білім ж әне Ғ ылым министрлігі

жағдайда) жүзеге асырылатын өкілеттік беруді білдіреді.

Сайлаулар  аркылы  аткарылатын  әр  түрлі  кызметтер  мен  кызмет 

орындарынын санытым көп. Сайлау лауазымдыккызметтердін көпшілігін 

алмастыратын  тетік  ретінде  мемлекеттің  бүкіл  деңгейін  —  орталыктан 

жергілікті  деңгейге  дейін,  елдің  президентінен  немесе  үкімет  басынан 

жергілікті баскару басшыларынадейін камтиды  .

Бұл  жерде  мына  жағдайды  атап  айткан  жөн:  сайлаулар  казіргі 

демократиялык коғамдардағы саяси процестің ажырамайтын күрамдас болігі 

болып  табылады.  Олар  үлкен  саясатка  алғаш  кадам  жасайтын  адамға 

парламенттің  депутаты,  губернатор  немесе  елдің  президенті  болу 

мүмкіндігіне  жол  ашады.  Сонымен  катар  сайлау  кезінде  карапайым 

азаматтарды белсенді саяси өмірге тартады. Олар өздерінін мәнін,  омірдегі 

орнын,  жоғары  мемлекеттік  органдардың  жеке  кұрамына  ыкпал  ету 

мүмкіндіктерін сезіне бастайды.

Сонымен  бірге  сайлауларға  колданылатын  технологиялар  әрбір  елде, 

мемлекетте  колданылатын  сайлауларды  откізу  тәртібі  мен  әдісіне,  осы 

процесті  реттейтін  қүқы кты к  нормаларға,  ережелер  мен  дәстүрлерге 

мейлінше  тікелей  байланысты  болады.  Күкы кты к  нормаларда:  окілетті 

органдарға  кандидаттарға  және  сайланып  койылатын  мемлекеттік 

лауазымдык кызметтерге койылатын талаптар калыптасады;  сайлауларды 

өткізуді  жүзеге  асыратын  билік  органдарының  кызметі  реттеледі; 

сайлаушылар  мен  сайлау бірлестіктерінін мәртебесі аныкталады;  сайлау 

алдындағы үгіт жүмысын жүргізу жэне дауыс беру тәртібі,  сондай-акдауыс 

беру  нәтижелерін  аныктау  тәртібі  мен  оларға  шағым  жасау  әдістері 

белгіленеді.

Осы  нормалардын  жиынтығы  сайлау  алдындағы  күреске  бүкіл 

катысушылар  іс-кимылынын белгілі  бір  мәнін  ашады,  оларды  бірыңғай 

сайлау  тәртібі  шеңберінде  әрекет  етуге  ұмтылдырады.  Әрбір  елде  осы 

елдердің  тарихи,  мэдени,  саяси-әлеуметтік  даму  ерекшеліктеріне 

байланысты  калыптаскан  сайлау  нормаларынын  озіндік  ерекшеліктері 

болатынына  карамастан,  сайлау  жүйелері  жэне  олардын түрлері туралы 

айтуға мүмкіндік беретін кейбір ортак принциптер бар. Эр сайлау жүйесінін 

нендей бір сайлау технологияларын  колдануға катысты  ез ерекшеліктері 

болады.

Сайлау  жүйесі  —  бүл  саяси  билікті  занды  түрде  калыптастыруды 

камтамасыз ететін ережелердін,  әдістер мен процестердің жиынтығы.

Осыган байланысты сайлау жүйесін кен мэнде де,  тар мәнде де түсіну 

керек екенін айту керек.

Сайлау жүйесі кең мәнінде когамдык катынастардын жиынтыгы болып

'Назаренко А.Т.  Избирательная система. — М., 2003. с. 85. 

426

табылады.  Осы  катынастар  аркылы  мемлекеттін  сайлау  органдары 

калыптасады.  Ал  тар  мәнінде  сайлау  жүйесі  -   депутаттык  мандаттарды 

кандидаттар арасында сайлаушылардын. дауыс беру нәтижелеріне карай бөлу 

әдісі.

Сайлау жүйелері сан алуан,  соған карамастан оларды негізгі үш түрге 

белуге болады.  Бұл — пропорциялык жүйе,  мажориторлык жүйе,  аралас 

жүйе.

Пропорциялык  сайлау  ж үй е сінің  н е гізгі  ұстанымы  (принципі): 

парламенттегі  депутаттык  орындар  партиялар  үсынған  кандидаттардың 

тізіміне  парламенттік  сайлауларда  берген  дауыстардың  санына  карай 

белінеді;  мажоритарлык  жүйеден  айырмашылығы  -   сайлаушылар  жеке 

кандидатка емес,  ұжымдык  партия тізімдеріне дауыс  береді;  белгілі  бір 

тізімге берілген барлык дауыс косылады, соның негізінде жалпы корытынды 

аныкталады.

Пропорциялы жүйеде кандидаттарды ұсыну кезінде партия шешуші рол 

аткарады,  партиялардын  басшылығы  аталған  тізімді  жасайды.  Осындай 

жүйемен  сайланған депутат одан  әрі  сайлаушыларға емес,  оны  ұсынған 

партияға мейлінше тәуелді болады. Пропорциялы сайлау жүйесі Австрияда, 

Бельгияда,  Грецияда,  Италияда,  Норвегияда,  Финляндияда,  Швейцарияда, 

Швецияда жэне баска елдерде кабылданған.

Мандаттарды  пропорциялы  белу  үшін  сайлау  квотасы  әдісі  жиі 

пайдаланылады.  Сайлау квотасы -  бір депутатты сайлау үшін кажет ен, аз 

дауыс саны. Квота жеке округ үшін де,  бүкіл ел үшін де белгіленуі мүмкін. 

Квота  белгілеудің  ен  карапайым  әдісі  сол  округ  бойынша  берілген 

дауыстардың  жалпы  санын  белінетін  мандаттардың  санына  белу  болып 

табылады. Мандаттарды партиялар арасында белу олардын квотамен алган 

дауыстарын  белу  аркылы  ж үргізіледі.  Австрияны ң,  Бельгиянын, 

Швециянын,  Швейцариянын парламенттері осы жүйе бойынша сайланады.

Мажоритарлык сайлау жүйесінін негізіне кепшілік дауыс алу принципі 

алынган  .  Бул жагдайда сайлаулар,  әдетте,  бір мандатты  округ бойынша 

еткізіледі жэне копшілік дауыс алган кандидат жеңген деп саналады.

Мажоритарлык сайлау  жүйесінің екі  түрі  бар,  олар:  абсолютті дауыс 

кепшілігі жэне салыстырмалы дауыс кепшілігі.

Мажоритарлык сайлау жүйесінде дауыс беруге катыскан 50%+] дауысты 

жинаган кандидат абсолютті копшілік дауыспен сайландыдеп саналады. Егер 

кандидаттардын бірде-бірі дауыстардын талап етілген санын жинай алмаган 

жағдайда сайлаудын екінші туры  еткізіледі.  Оган  бірінші турда кепшілік 

дауыс алган екі кандидат катысады. Екінші турда жеңіскер салыстырмалы 

кепшілік дауыс  жүйесі  бойынша аныкталады. Абсолютті  копшілік дауыс

'Горелов А .А .  Политология.  —  М ., 2006.  — с.  458.

427

жүйесі  Австралияда,  Ирландияда,  Францияда  жэне  баска  да  елдерде 

колданылады.

Салыстырмалы  көпш ілік  дауысқа  негізделген  мажоритарлык  жүйе 

жекелей  алғанда  әрбір  бәсекелесіне  карағанда  копшілік  дауыс  жинаған 

кандидат женіске жетеді деп санайды. Бұл жүйе казіргі кезде Үлыбританияда, 

Индияда,  Канадада,  А ҚШ -та жэне баска елдерде колданылады.

Мажоритарлык сайлау  жүйесі  “ жеңіскер  бәрін”  жэне  аз дауыс  алған 

кандидаттарға берілген дауысты да алады деген принцип бойынша жүмыс 

істейді. Женген кандидат партиялар активіне кірмейді,  олардын екілдері бір 

сайлауда жеңілсе,  екінші сайлауларда жеңіп жатады.

Партиянын емес,  жеке кандидаттын жеңуін  коздейтін  мажоритарлык 

сайлау жүйесіндетәуелсіз кандидаттарды ұсыну мүмкіндіктері мейлінше мол. 

Әрине,  мүндай жүйеде де белгілі бір партия сайлау алдындағы наукан кезінде 

кандидатка колдау корсетеді. Бұл фактордын үлкен маңызы бар.

Мажоритарлык принцип партия басшылығы тарапынан қолдау таппаған 

жэне одан тәуелсіз,  бірак сайлаушылардың көпшілікдаусын алып,  женіске 

жете алатын кандидаттарға көп мүмкіндіктер туғызады.

Мажоритарлык жүйе пропорциялык жүйемен салыстырғанда әмбәбап. 

Оны парламантті сайлау кезінде ғана емес,  жоғары  мемлекеттік лауазым 

адамдарын,  мысалы,  президентті сайлау кезіндеде колдануға болады.

Казіргі кезде дүние жүзінде мажоритарлык сайлау жүйесі үстем болып 

отырғанын айта кеткен жон.

Аралас  сайлау  жүйесі  пропорциялык  жэне  мажоритарлык жүйелерді 

біріктіруді көздейді. Ондағы максат — жекелей алғанда олардын эркайсысына 

тэн кемшіліктерді мейлінше азайту. Мұндай біріктіру болуы мүмкін,  мысалы, 

егер ел  парламентінін бір болігі  пропорциялы  жүйе  бойынша,  ал  екінші 

болігі  мажоритарлык  жүйе  бойынша  сайланса.  Бүған  дэлел  -   Ресей 

Федерациясынын Мемлекеттік Думасын сайлау. Мысалы,  450депутаттык 

жартысы  мажоритарлык  жүйе  бойынша,  ал  екінш і  жартысы  саяси 

партиялардын  пропорциялык  өкілеттіктері  жүйесі  бойынша  сайланады. 

Мүнда  мажоритарлык  жүйе  түракты  үкімет  күруға  жағдай  жасайды,  ал 

пропорциялык  жүйе  саяси  партиялардын  копш ілік  болігінің  сайлауға 

катысуына,  демек халыктын озінің саяси еркін барынша толык білдіруіне 

мүмкіндік туғызады.

Аралас сайлау жүйесі дауыс беру процесінде былай жүзеге асырылады: 

эр сайлаушы екі бюллетень алады, тиісінше онда екі дауыс болады: ол бірімен 

нақты сол округ бойынша дауыска түскен кандидатка,  екіншісімен саяси 

партияға,  бірлестікке дауыс береді.

Мемлекеттік органдарға сайлау алдында жэне сайлау кезінде адамдардын 

ынталылыгымен  жасалынатын  жэне  жүзеге  асырылатын  сан  алуан

428

оқиғаларды түгелдей сайлау процесі деп айтуға болады. Сайлау процесінде 

басты  орынды  сайлау  науканы  алады.  Сайлау  науканы  сайлау  процесін 

камтамасыз  ету  жөніндегі  ұйымдастырушылык,  акпараттык  жэне  үгіт- 

насихаттық шаралардын кешені болып табылады.

Әрбір сайлау науканын саяси бэсекелестермен катал күрес жағдайында 

онын бастамашылары жүргізеді.  Өйткені сайлау науканынын басты мэн- 

мазмұны  халыктын  ой-шабытын,  ықылас-ниетін  өзіне  бұру  жолындағы 

күрес болып табылады.

Бұқараға  ықпал  ету  әдістерінін  жиынтығы  сайлау  технологиясы  деп 

аталады. Ол электораттың сайлау карсаңындағы коніл-күйіне эсер ету жэне 

оларды  өз  даусын  белгілі  бір  кандидатка  беруге  ұмтылдыру  максатын 

көздейді.  Сайлау  технологиялары ны ң-басты  ерекш елігі  —  олар 

сайлаушылардын іс-әрекетін реттеп отыратын әлеуметтік-психологиялык 

тетіктерді іске косуды мақсатетеді. Халыксеніміне,  олардын кұндылықтық 

ұстанымдарына,  мүдделеріне,  коңіл-күйлеріне,  ұмтылыстары мен арман- 

тілектеріне көніл болу. Сайлау технологияларына деген қазіргі көзкарастың 

ерекшелігі мынада: саяси күрестің практикалыктәжірибесін және ғылыми 

білімді  іштей  біріктіру  кажеттілігін  жете  түсінеді.  Өзін  жаксы  жагынан 

таныткан сайлау қарсаңындағы күрес әдістерін жаксы біліп қою ғана емес, 

накты технологиялардын жетістіктерінің немесе сәтсіздіктерінін себептерін 

терең түсіну де  маңызды. Алайда,  мүндай түсіну,  егер сайлау науканын 

ұйымдастырушылар  кажетті  теориялык  білімдерді  менгерген  болса, 

ситуацияға тиісінше баға  беруге  қабілетті  болса,  жұртшылыктың жалпы 

коңіл-күйінің даму бағытын айкындай алса,  адамдардын сана-сезімі  мен 

түсініктеріндегі  “ осал  тұстарды”  аныктай  алса ғана  мүмкін  болады.  Осы 

айтылған  факторларға  ыкпал  жасау  адамдардын  кө ң іл   кү й ін  

ұйымдастырушыларға кажетті  бағытқа өзгерте алады.  Бұл  жағдай  сайлау 

науканын ұйымдастырушыларды саяси технологиялар бойынша маманданған, 

тиісті  білім  мен  іскерлік-дағдыларды  менгерген,  кәсіби  жагынан  білікті 

адамдардан көмек сұрауға мәжбүр етеді.

Казіргі  кезде  кептеген  елдерде  сайлау  наукандарын  үйымдастыру 

кәсібімен  айналысатын  адамдар  шыга бастады,  осы  салаға  маманданған 

агенттіктер  күрылды.  Мысалы,  1968  жылдан  Парижде  саяси  наукандар 

жоніндегі кеңесшілерінің халыкаралык ассоциациясы жұмыс істейді. Ресейде 

сайлау алдындағы наукандар кезінде саяси консалтинглік фирмалар кұрылды. 

Ресейде саяси кенес беру тарихыныц жаркын беттерін сайлау наукандары 

барысында  жұмыс  істеген,  кандидаттардын  сайлаушылармен  кездесуін 

үйымдастырған,  сайлау  штабының  пайдалануына  ағымдагы  рейтингтер 

туралы  мәліметтерді  гана  емес,  халыктын  ниеттері,  козкарастары  мен 

ұстанымдары  туралы  акпаратты,  аймақтар  бойынша,  елді  мекендердің

429

түрлері  бойынша,  кәсіптері  бойынша,  жас  ерекшеліктері  бойынша 

дифференцияланған акпаратты даберген,  бұкаралык акпарат кұралдарымен 

өзара бірлесіп жұмыс істеген және т.б. әр түрлі агентгіктерді тізімге кіргізді.

Осыған  байланысты  сайлауларда  жеңіске,  әдетте,  бұрынғыша  оз 

“ адамдарына” ,  партия немесе әкімшілік аппаратынаарка сүйеген кандидаттар 

мен  партиялар емес,  саяси кенесшілерді  жалдаған  кандидаттар жеткенін 

атап айту керек.

Профессионалдардың колындағы сайлау технологиялары олар кызмет 

корсететін  кандидаттың  жағына  электораттың  едәуір  бөлігін  тартуға, 

олардын  сайлау  карсаңындағы  ко н іл -кү й ін   озгертіп,  кандидаттың 

баскалардан артықшылығын корсетуге мүмкіндік жасайтын мейлінше куатты 

қаруға айналады. Алайда,  бүл сайлау технологиялары сайлау науканынын 

ғылыми негізделген  стратегиясына сэйкес  кешенді  пайдаланылып, саяси 

бәсекелестерінін іс-қимылын,  сондай-ак жаппай копшілік санада болып 

жаткан накты процестерді есепке алған жағдайда ғана мүмкін болады.

Айта кету керек,  сайлау технологияларының тиімділігі — сайлаушыга 

эсер ету тәсілдері мен әдістерінің жай жиынтыгы емес. Олардын негізінде 

электоралдык процестің,  онын күрамдас бөліктерінің мәнін терең түсіну 

керек.

Айталык,  мысалы,  сайлау  науканы  негізгі  технологияларынын  бірі  -  

кандидат имиджін  жасау,  корсету  жэне алға шыгару. Эрине,  бұл  міндетті 

біршама ойдағыдай шешуге мүмкіндік беретін тәсілдер санын  интуиииялык 

деңгейде игеру ге болады. Алайда,  интуиция саяси ғылымның пәні емес екені 

белгілі,  әйтседе,  бұл ғылым интуицияны жокқа шығармайды да. Сондықтан 

кандидатгың имицжін калыптастырумен айналыспас бүрын саяси кешбасшынын 

тұлғалықболмысы деген не, ол баска адамдардан несімен ерекше, оныңтүлгалык 

күрылымы кандай, билік пен ыкпал етудің психологиялыкнегізі неден тұрады, 

кошбасшының жаппай копшілік сана мен іс-қимылга эсер ету тетіктері кандай 

жэне т.б. с.с. жөнінде жақсы біліп,  игеру керек.

Қазіргі  казакстандык сайлаушынын, сайлау  кезіндегі  іс-эрекет  мәнін 

түсіну  аса маңызды. Түптеп  келгенде,  соңғы созді  сайлаушылар айтады. 

Казакстан  халқының  жағдайы,  менталитеті  бір-біріне  ұқсамайтындыгы 

соншалық,  мұнда нендей біртехнологиялыкәдістерді ойдағыдай пайдалану 

мүмкін емес. Онын үстіне “ кеше” ойдағыдай деп танылған әдіс “ бүгін”  үлкен 

сәтсіздіккбұшырауы мүмкін.

Ашығын айту  керек,  электоралдык процеске ыкпал етудің кез келген 

технологиясы,  кез келген эдістері  мен тәсілдері  егер олар сайлаушынын 

дагдылЫ калыптаскан саяси мәдениетіне,  ой толгамдарына сэйкес келген 

жагдайда гана дауыс беру нәтижесі тиімді болады.

'Каверин Б .И ., Демидов И .В.  Политология.  —  М .,  2004.  с.  319-320.

430

Сайлау технологиялары эр алуан,  соған карамастан сайлаушыға эсер ету 

сипатына карай оларды негізінен үш түрге: айкын,  манипуляторлык жене 

карсы жақтын беделін түсіру технологиясына бөлуге болады.

Айқын технологиялар ең алдымен  адамның ақыл  ойына коңіл боледі. 

Бұл технологиянын коздеген максаты—дауыска түскелі отырған кандидаттың 

бағдарламалары,  түлға  ретіндегі  мүдделері  мен  сайлаушылардың, 

“ кандидаттың  өзі  сияқты  адамдардын”  мүдделеріне дәл  келу  аясы  баска 

кандидаттарга  Караганда  кен  екеніне  сайлаушынын  козін  жеткізу.  Бүл 

технологиялар демократиялык когамдагы сайлаудын мәні мен максаттарын 

белгілі дәрежеде түсінуге негізделген. Демократиялык когамдагы сайлаудын 

терең  мәні,  бүл  когамнын  авторитарлык  жэне  тоталитарлык  коғамнан 

озгешелігі мынада: демократиялык коғамда сайлаушылар былай Караганда, 

оздері елді баскаруды тапсырган адамдарды “ жалдайды” ,  тагы да кайталап, 

айтқымыз келеді,  аса накты бағдарламалар мен мәселелерді — кобіне-көп 

сайлаушыларды мазасыздандыратын мәселелерді шешу үшін “ жалдайды” , 

онда да барлык кезде емес жэне мүлде емес.

Эр  түрлі  сайлаушылар  топтарыны н  мүдделері  мен  пікір л е рін  

репрезентациялау,  олардын мүдделерін артикуляциялау — демократиялык 

когамдагы сайлаудын басты міндеттерінің бірі.  Мамандар казіргі замангы 

демократиялык когамдагы сайлаудын үздік үлгісіне былайша сипаттама беріп 

жүр:  кандидаттар  (партиялар)  сайлаушыларга  түсінікті  тұтас  ұсыныстар 

пакетін  ұсынады.  Сайлаушылар  ұсыныстарды  салыстырып  багалайды, 

олардың оздерінің мүдделері мен сұраныстарына қаншалыксәйкес келетінін 

ескере отырып,  кімге артыкшылыкберетінін шешеді.

Айкын  технологиялар  кұрылымы  мейлінше  дәл  жасалынған  тұракты 

коғам жагдайында,  барлық топтардын мүдделері артикуляцияланган когамда, 

ең  ақырында,  азаматтардын  электоралдык мәдениеті  барынша дамыган 

қогамда тиімді болатынын айту керек.

Манипуляторлык  технологиялар  —  сендіруге  негізделген  адамнын 

сенімсіздік,  үрей,  қызганыш,  тәзімсіздік,  шыдамсыздык,  прожекторлық, 

сын  козімен  ойлауга  кабілетсіздік,  сайлау  наукандарына  катысты 

мәселелерді жете білмеушілік және т.б. сияқты қал-жагдай мен эмоциялык 

сезімдерді пайдалану. Манипуляторлык технологиялардын нәр алатын негізгі 

кайнар  ко зі  —  елдегі  ситуациянын  тұрақсыздығы, 

әлеуметтік 

байланыстардын  үзілуі  (кенес  сүрайтын  еш кімнін  болмауы,  шагын 

топтардын кошбасшысыз калуы),  когамдык бағдар-нысаналардын жогалуы 

(“ не жақсы,  не жаман” деп  бага беру үшін  іс бастауынын болмауы),  кол 

жетерлік  бүқаралық акпарат  күралдарына  іс  жүзінде  монополия  орнату, 

азаматтардын саяси-электоралдыкмәдениетінін томен денгейде болуы.

Егер  осы  жагдайлар  шогыры  барынша  кенінен  көрініс  тапса,  онда

431

манипуляторлык тәсілдерді ашык түрде кеңінен пайдалануға болады. Егер 

ол  ішінара  гана кездессе,  адамнын  пайымсыздығын  тудыратын тәсілдер 

пайдаланылады. Бұл тәсілдер казір психология ғылымында бар.

Қарсыластың беделін тұсіру әдістерін біршама шартты технологиялар 

деп  атауга  болады.  Мұнда табысқа  кол  жеткізудің  өзіндік  негізгі  шарты 

азаматтар “ бұл одан да жаман” деген принцип бойынша дауыс берген кезде 

олардын түгел бәрінен конілі калуы. 

н

Ө кінішке  орай,  бәсекелестерімен  күресте  “ лас  технологиялар  леп 

аталатын әдістер жиі колданылады. Бұл жагдайда әнгіме енді,  шын мәнінде, 

бедел түсіретін материалдарды жинау туралы емес,  саналы түрде фактілерді 

бүрмалау  немесе  олардың  өңін  айналдыру  жөнінде  болып  отыр.  Лас 

технологияларга,  сондай-ак, сайлаушыларды сатып алу: сайлау округінде 

сайлаушыларды  шатастыру  максатында  аты-жоні  ұксас  кандидат 

қарсыластарды дауысқа түсіру;  үгіт жүмысы заңмен тиым салынган  күні 

бәсекелесуші  сайлау  бірлестіктері  атынан  листовкалар тарату;  оз  атын 

жасыра  отырып,  бәсекелестердің  абыройын  төгетін  карсы  жарнамалар 

тарату және т.б.

Сайлау  процесіндегі  бәсекелестік  үгітті  кез  келген  кандидатка 

“ жактаушы” және “ қарсы” етеді. Демократиялык заң қарсы жарнамағатиым 

салмайды,  бірақ бәсекелестермен  күресте бірде-бір кандидат және оның 

командасы  аттап  етуіне  болмайтын  шекті  белгілейді.  Бүл  күрес  жалган 

фактілерге,  әдейі арандатуга,  занды бұзуганегізделмейді. Осындай жагдайда 

ғана  бәсеке  күресі  озінің  басты  міндетін  —  лас  істерімен  озіне  кір  

келтірмегендерге,  әр  түрлі  авантюраларга  араласпагандарга,  копш ілік 

сайлаушылардың ықыласына ие болғандарға жәрдемдесу міндетін орындайды.

Осыган  байланысты  сайлау  технологиялары  кандидат  пен  онын 

командасынынәртүрлі багыттагы іс-кимылынантұратын,  белгілі бірсаяси 

мақсаттарға жетуді коздейтін сайлау науканын ұйымдастыру мен өткізудін 

әдістері  екенін  атап  көрсету  керек.  Бұл  іс-кимылдардын  тиімділігі, 

бірінщіден,  сайлау науқанынын ұйымдастырушылары сайлау округіндегі 

жағдайды  каншалыкты  терең  талдау  жасай  алғанына  жэне  сайлау 

науқанының  стратегиясын  осы  жагдайга  бара-бар  етіп  күра  білуіне, 

екіншіден,  олар науканды өткізуге каншалыкты шығармашылық ізденіспен 

келгеніне  (жұртшылыққа  бірегей  әрі  олардын  мүдделері  мен  арман- 

тілектеріне жауап беретіндей бірдеңе үсына алуына) байланысты болады.

Такырып  соңында  былайша  корытынды  жасауға  болады:  когамнын 

калыпты жұмыс істеуіне,  түрақтылыгына кол жеткізу жэне оны камтамасыз 

ету  үшін  саяси технологияларды  саяси  кызметтін  барлык субъектілеріне 

тиімді пайдалану ете манызды. Саяси технологиялар мақсатка қол жеткізу 

процесінде накты максатка жетудің белгілі бір тәсілдері мен кұралдарын өз

432

ретімен  колдану  кажеттігін  белгілейтін  операпиялардың  бір  ізділігі 

калыптасып,  орнықкан кездеіске асырылады.

Осыған байланысты  мына бір жағдайды атап  көрсету керек: табиғатта 

абстрактылы омірдің барлык жағдайына жарамды саяси технологиялар жок. 

Олардын әркайсысы,  бір жагынан,  мейлінше нақты және бірегей,  ойткені 

олар  аса  нақты  мәселелерді  шешу  үшін  әр  түрлі  саяси  күштер  мен 

кұрылымдардың  озара  іс-кимылын  камтамасыз  етуді  коздейді.  Екінші 

жағынан,  әрбіртехнология озінің мазмұны мен сипаты жагынан сан кырлы, 

жүзеге асыру жағдайы,  орындаушылардың кұрамы,  саяси қызметтүрі және 

проблеманы  шешу  жөнінен  коп  аспектілі.  Түптеп  келгенде,  саяси 

технологиялар саяси озгерістердің нендей бір саласына бакылау жасау мен 

баскару тұрғысынансубъектілердіңмүмкіндігін кеңейтеді.

-<& 

О н алтыншы тақырып: 

ХАЛЫҚАРАЛЬЩ ҚАТЬШ  АСТАР

Халыкаралык катынастар саясаттанушы-галымдардың терең зерттеуін 

талап ететін қогамдық қатынастардың ерекше түрі болып саналады. Олар 

әлемдік кеңістіктегі әлеуметтік қауымдастыктардың арасындагы катынастар 

ретінде  калыптасады,  өмір  сүреді  және  жүмыс  істейді  (қызмет  етеді)  . 

Халыкаралык  катынастар  алуан  түрлі  күштер:  мемлекеттік,  әскери, 

экономикалык,  саяси,  когамдык жэне интеллектуалдыкт.б. күштер әртүрлі 

деңгейде (жаһандык,  аймақтык,  коп жақты және екіжакты) түйісетін және 

өзара әрекет ететін кеңістік болып табылады.

Халыкаралык катынастар өзінің дамуында ұзактарихи жолды жүріп оте 

отырып,  тек жана дәуірде гана нагыз бүкіләлемдік сипатқа ие болды.

Халыкаралык денгейдегі  саяси  іс-әрекет  жүз  миллиондаган  адамнын

өміріне  ықпал  ететінін,  бүтіндей  бір  мемлекет  пен  халыктын  тагдырын

айқындайтьгнын тарих корсетіп отыр. Демек,  казіргі элем бір-бірімен озара

байланыскан кептеген халыктар мен мемлекеттердін күрделі жүйесі болып

саналады. Олардын арасында түрі мен мазмұны эр түрлі катынастар болады.

Сондыктан да мүнда әбден ойластырылып,  салмақталған  шешімі ерекше

манызды. Сонын ішінде саясаткерлер кебіне гылыми түжырымдарға сүйеніп

емес,  кейде өздерін жайсыз жагдайларга калдырып жататын тек интуииияны

жэне  “ дүрыс  магынаны”  басшылыкка  алып  эрекет  етеді.  Міне,  саяси

процестерге халыкаралык денгейде ете байыпты да терен талдау жасаудын

кажеттілігі  де  осында.  Өйткені  накты  эрі  айкын,  эр  түрлі  тараптардын

мүдделерін ескере отырып, шындыкка негізделген саяси багыт жасау кажет.

С а я с а т к п п   жопе они ni  і іроО,- іе ма.*іа pi>i -28 

433

2 8 -3 2 1

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: